In hoeverre zijn de VS nog een democratie? Daar is gewoon een meting voor

Staffan Lindberg is net terug uit de Verenigde Staten. Voor vergaderingen, lezingen, afspraken met Amerikaanse mede-academici. Eén ontmoeting zal de Zweedse politicoloog bijblijven.

“Op een gegeven moment stopte hij met praten. Hij keek wat bezorgd om zich heen, stootte me aan, en zei, weet je wat, laten we daar in die hoek gaan zitten. Dat ziet er wat, uh, gezelliger uit. Bleek dat hij twee mensen naast ons had gezien, waarvan er eentje zijn telefoon dusdanig vasthield dat hij ons leek te filmen.”

“Welnu”, gaat Lindberg verder, “ik ben er vrij zeker van dat er niks aan de hand was. Maar het feit dat een volwassen hoogleraar, met een vaste aanstelling aan een prestigieuze Amerikaanse universiteit, zich zo gedraagt, zich zo voelt? Dat zegt al genoeg over het huidige klimaat in de VS.”

Lindberg, verbonden aan de Universiteit van Gotenborg, is directeur van onderzoeksinstituut V-Dem, dat elk jaar een democratie-index publiceert. De opstellers spreken in de nieuwste versie ervan, vorige maand gepubliceerd, alarmerend over een wereldwijde ‘golf van autocratisering’ die alleen maar in kracht toeneemt. Voor het eerst turfde het instituut meer autocratieën (91) dan democratieën (88). Driekwart van de wereldbevolking leeft onder een autocratisch regime. “De wereldwijde democratische neergang verdiept zich onmiskenbaar.”

Hoe dat komt? Kort gezegd, door een groeiende socio-economische ongelijkheid tussen bevolkingsgroepen, die werd verhevigd door twee grote financiële crises en de naschokken van de coronapandemie, zegt Lindberg. Daarbij heerst er door klimaatverandering en het grote aantal oorlogen een zekere angst voor de toekomst, ‘die doet terugdenken aan de jaren dertig van de vorige eeuw’. Tezamen: kunstmest voor autocratieën.

Maar dat rapport zélf is niet eens de reden van dit gesprek. Dat is hoe, vreest Lindberg, de VS dreigen af te glijden naar niveau van ‘electorale autocratie’, tussen Rusland, Venezuela en Hongarije. Nu worden de Verenigde Staten door de onderzoekers nog ingedeeld in de categorie ‘liberale democratie’, de hoogste van vijf gradaties, maar de lijst was opgesteld nog voordat de regering-Trump aantrad.

Lindberg maakt zich grote zorgen om de veranderingen die de VS nu doormaken, en het tempo waarin die zich voltrekken. Om vooruit te lopen op hun rapport van volgend jaar, lopen we de criteria langs waar, aldus de consensus onder politicologen, een functionerende democratie aan zou moeten voldoen, en in hoeverre die in de VS nog overeind staan.

Vrijheid van meningsuiting

“Vrijheid van meningsuiting is een breed begrip. Op het eerste gezicht is die er nog gewoon”, zegt Lindberg. “Jij en ik kunnen nog altijd op een straathoek op Fifth Avenue gaan staan en roepen wat we willen. Maar het is meer dan dat. Onder vrijheid van meningsuiting valt ook vrijheid van onderwijs.”

En die zit overduidelijk in het gedrang, ziet Lindberg. Het afschaffen van het ministerie van Onderwijs is één ding. Nu is dat in de VS niet zo’n belangrijk departement als hier in Nederland – veel onderwijs is op statelijk niveau geregeld. Maar het bemoeilijkt voor bepaalde groepen wel degelijk gelijkwaardige toegang tot onderwijs.

“Of zie wat er in het hoger onderwijs aan de hand is. Bijvoorbeeld bij de Columbia-universiteit, die wordt gechanteerd door 400 miljoen dollar aan overheidsgeld achter te houden omdat ze te veel aan diversiteit en te weinig aan antisemitisme zouden doen. Dat is allemaal om de vrijheid van meningsuiting op de campus te beperken.”

En de vrijheid van meningsuiting wordt ook onderdrukt door het bedreigen van politieke tegenstanders. Ze worden in de VS nog niet opgepakt – zoals onlangs in Turkije gebeurde onder Erdogan, toen de burgemeester van Istanbul wel erg populair aan het worden was. Maar demonstranten worden wel al opgepakt en mogelijk gedeporteerd – zoals onlangs gebeurde met de Palestijnse studenten Mahmoud Khalil en Leqaa Kordia.

Vrijheid van pers

“Persvrijheid staat op één lijn met die van meningsuiting. En die wordt wel degelijk bedreigd. Zie hoe regeringsleden, die toch óók een voorbeeldfunctie hebben, continu bezig zijn de geloofwaardigheid van gevestigde media te ondermijnen.

“En directer: de regering dreigt openlijk met het intrekken van licenties of subsidies aan zenders om hun kritische berichtgeving, zoals ABC, NBC, PBS en NPR. Of neem het verbannen van persbureau AP uit de perszaal van het Witte Huis als ze daar niet schrijven wat het Witte Huis wil dat ze schrijven.” Lindberg noemt ook de toegenomen bemoeienis van eigenaar en techbaas Jeff Bezos bij The Washington Post, en de toegenomen intimidatie van individuele journalisten op sociale media door radicale groeperingen als Proud Boys.

“Maar dan nog – het is één ding dat vooralsnog iedereen kan publiceren wat hij wil. Het probleem is vooral dat niemand meer luistert. CNN heeft drie miljoen kijkers? Dat is niks. Het bereik van The New York Times, die wij hier beschouwen als kwaliteitskrant? Niks.

“Het overgrote deel van de Amerikanen haalt nieuws van sociale media. Waarvan we weten dat die bol staan van leugens en desinformatie. Plus: alles is voorgevormd aan de hand van algoritmes die bepalen wat jij wilt horen. Op X of Instagram, in handen van Trump-gezinde techmiljardairs, wordt berichtgeving over onderwerpen als de verkiezingen in Duitsland of de oorlog in Israël gefilterd.”

Kortom, zegt Lindberg, het mediabestel in de Verenigde Staten functioneert verre van wat je in een gezonde democratie zou willen zien. “En dat zorgt ervoor dat twee derde van de Republikeinse kiezers de leugen van Trump gelooft dat de verkiezingen van 2020 door de Democraten zijn gestolen. En wat denk je over de berichtgeving over illegale migratie? Zeker de laatste maanden onder Biden nam de instroom flink af, toch geloven Republikeinen dat de Democraten de grenzen opengooien. Mensen die gaan stemmen, stemmen dus op basis van leugens.” Nominaal kun je stellen dat er sprake is van vrijheid van informatie en pers, maar de functie ervan is in essentie verdwenen, zegt Lindberg.

Vrije verkiezingen

“Die verliepen de afgelopen vijftig jaar vrij en eerlijk. En de afgelopen verkiezingen eveneens. Maar ook hier moet je kijken naar de functie van die verkiezingen. Wat de politiek doet met het resultaat ervan.

“Laat me dat uitleggen. Kijk naar de bezuinigingen die Trump doorvoert op USAid, op het ministerie van Onderwijs, op de begrotingswet. Dat zijn allemaal dingen waar het Congres over gaat. Redenen waarom mensen hun stem uitbrengen op bepaalde volksvertegenwoordigers.

“Maar Trump gaat daar met zijn decreten tegenin. Dat ondermijnt de kern van de wetgevende macht. Daarmee worden die verkiezingen voor het Congres zinloos. Want je kunt wel vrije en eerlijke verkiezingen hebben, als de gekozen functies geen enkele macht meer hebben, heeft dat nog maar weinig zin.

“Als hij die tweehonderd uitvoerende decreten erdoorheen krijgt, als de rechtbanken uiteindelijk accorderen dat al deze besluiten binnen de uitvoerende macht vallen, dan hoeft Trump zich ook geen zorgen te maken over het Congres. En ook niet over de tussentijdse verkiezingen. Want hij heeft het bereik van de uitvoerende macht uitgebreid, en de wetgevende macht brengt daar vervolgens niks tegenin. Dat is een belangrijk kenmerk van een electorale autocratie. Waarin op papier nog sprake is van een volksvertegenwoordiging, maar die functioneert niet langer als rem op de president. Wat de stem van het volk – hoewel misschien uitgebracht in vrije verkiezingen – tandeloos maakt.”

Scheiding der machten & vrije rechtsspraak

De scheiding tussen de wetgevende en de uitvoerende macht vervaagt duidelijk, zegt Lindberg, om redenen die hij net noemde. Dat is er nog de rechtspraak. Die ‘houdt zich staande’, zegt hij, daar nadrukkelijk ‘voorlopig’ aan toevoegend. “De regering-Trump heeft nog niet direct rechterlijke uitspraken genegeerd.”

Maar de erosie van de rechterlijke macht is duidelijk begonnen. “Door het zaaien van twijfel. Door het betitelen van rechters als ‘linkse radicale gekken’. Door botweg te stellen dat rechtbanken níet de uitvoerende macht zouden mogen beknotten. Door dreigen met het afzetten van rechters, waarmee je ze intimideert, wat hen voorzichtiger zal maken, wat de checks & balances van een democratie ondergraaft.”

Een functionerend maatschappelijk middenveld

“In een normale democratie heeft een regering maatschappelijke instituties zoals vakbonden, patiëntenfederaties, MKB-verenigingen als belangrijke gesprekspartners – het beroemde Nederlandse poldermodel. Ook in de VS is het maatschappelijk middenveld historisch gezien robuust, zegt Lindberg. “Zulke instituties zijn daarnaast historisch gezien belangrijk geweest om een gezamenlijke vuist te maken zodra een regering autocratische trekken begon te vertonen.” Bijvoorbeeld als vakbonden en burgerrechtenbewegingen zich gingen verenigen, als gangmakers van protesten tegen de overheid.

“Maar we zien op dit moment nog maar weinig samenwerking. We zien nog weinig georganiseerd protest. Je ziet de laatste weken dat er meer protest op gang komt, maar als je kijkt naar de aantallen mensen die de straat opgaan is dat nog altijd minder dan tijdens de eerste termijn-Trump.

Het gelijkheidsbeginsel, cq. non-discriminatie

“Tja, het staat buiten kijf dat het daarmee beter gesteld is dan de jaren zestig, toen er in essentie apartheid heerste in het zuiden van de VS. Maar ook wat dit betreft is er in de VS al jaren een zorgelijke trend gaande, die je vooral ziet in hoe toegang tot het stembureau moeilijker gemaakt wordt voor bepaalde bevolkingsgroepen. Het zijn allemaal kleine dingen: dat mensen bepaalde identiteitsformulieren moeten hebben om een stembiljet te krijgen, dat stembureaus dunner bezaaid zijn in met name Democratische kiesdistricten.

“Daarnaast is de toegang tot onderwijs zeer ongelijk in de VS. En we weten hoe onderwijsniveau correleert met het uitoefenen van je democratische rechten. Ook de manier waarop het grote geld politieke campagnes beïnvloedt, zorgt voor een ongelijk speelveld.

“Dit zijn tendenzen in de Amerikaanse maatschappij die niet per se terug te voeren zijn op de huidige regering-Trump, behalve dan misschien de directe invloed van het grote geld op het beleid – ik bedoel, je hebt Elon Musk en andere miljardairs in het kabinet van Trump. Dus ook op dit punt zijn de VS op zijn minst wankel te noemen, zou ik zeggen.”

Lees ook:

Amerikaanse hoogleraar waarschuwt: ‘Trump is in potentie onaantastbaar’

De Verenigde Staten zijn hard op weg een autocratie te worden, vreest de Amerikaanse hoogleraar Kimberly Wehle. En volgens haar draagt het presidentiële pardon daaraan bij.