Tommy Wieringa: ‘Ik heb me voor het eerst ongelukkig geschreven’

Tommy Wieringa kan maar niet onthouden of hij zwarte koffie of cappuccino ging zetten. De schrijver (57) staat een beetje verdwaasd voor het apparaat in de ruime, lichte keuken van zijn huis in de polder. Normaal gesproken is hij niet zo, zegt hij. De vergeetachtigheid is een bijwerking van het feit dat hij net terug is uit Oekraïne, waar hij als vrijwilliger voor de stichting Protect Ukraine hulp biedt aan militaire eenheden. “Het is een rusteloosheid die ik sowieso in me heb. Ik heb een onrustig lichaam. Het wil dingen doen. De reizen naar Oekraïne versterken dat.”

Wieringa, ooit doorgebroken met de zonnige, jongensboekachtige roman Joe Speedboot, is de laatste jaren volledig opgegaan in de oorlog in Oekraïne. Vol vuur kan hij vertellen hoe hij geïnspireerd raakt door de vrijheidsdrang van de Oekraïners – en door Europa, ‘de schatkamer van de wereld’. Tijdens het gesprek staat hij regelmatig op om een boek uit de kast te pakken, iets voor te lezen of aan te wijzen.

Buiten schijnt een felle lentezon, het weekend na dit interview zullen de temperaturen weer recordhoogtes bereiken. En dat, zegt Wieringa, is de crisis waar we ons boven alles toe moeten verhouden. De klimaatcrisis maakt hem somber, vertelt hij ook in zijn nieuwe essay Optimisme zonder hoop dat hij voor de Maand van de Filosofie schreef. “Bij lezingen vraag ik aan mensen of ze nog een paar generaties vooruit durven te denken. Dan blijft het stil. Mensen durven zich de toekomst niet meer te verbeelden.”

Je lijkt nogal energie te krijgen van je tochten naar Oekraïne. Je zit hier te stuiteren.

“Ik bén ook enorm opgeladen. Ook door de gebeurtenissen in Europa. Nu blijkt dat de Europese Unie een krachtig middel kan zijn voor verzet tegen de sterke man. Het is gewoonlijk verdeeld, maar verenigt zich opeens heel snel. Doordat wij het woord Brussel meestal pejoratief gebruiken, verliezen we het zicht op hoe sterk het continent eigenlijk is. Maar kijk eens, boem! Dit continent rolt zich op als een egel, herbewapent zich en steunt Oekraïne onvoorwaardelijk.

“De hele wereld kijkt tegen Europa op, maar Europa zelf kijkt op zichzelf neer. Dat kan nu veranderen. Iedereen, ook PVV-stemmers, wil een sterk Europa. Niemand wil meer weg uit de EU. Nexit? Niemand durft het woord nog in de mond te nemen.

“Er is nu geen tijd voor hopeloosheid. Op de dag van de inauguratie van Trump gingen Democraten demonstreren in Washington. De vrouw die het organiseerde zei: we moeten eerst met onze eigen wanhoop afrekenen voor we in actie kunnen komen.” Geagiteerd: “Wat heb ik nou met jouw wanhoop te maken? Doe iets!”

Veel mensen worstelen met verdriet en wanhoop. Dat is misschien ook wel begrijpelijk.

“Begrijpelijk inderdaad, maar je zou jezelf ertegen moeten verzetten. Het brengt je nergens en levert niets op. Er staan grote dingen op het spel. En dan ga je een beetje met je verdrietigheden ineffectief zitten zijn.

“Op het konvooi naar Oekraïne nemen we ook rugbyers mee, van mijn club Ascrum in Amsterdam. Die gasten stappen gewoon in en gaan helpen. De een zet een bloedbank op, een ander organiseert nu kinderkampen in de Karpaten voor kinderen en weduwen van gesneuvelde soldaten.

“Ik ben dus omringd door mannen en vrouwen die in zekere zin enorm optimistisch zijn. Omdat er iets te winnen valt. Omdat er iets te verdedigen valt. De meesten gaan mee naar Oekraïne uit een soort nieuwsgierigheid, maar ze komen allemaal terug als gerestaureerde democraten. Omdat het zó duidelijk is waar de Oekraïners voor vechten.”

Deze energieke houding is voor mij moeilijk te verenigen met het sombere essay dat je schreef.

“Het essay is niet alleen somber, het biedt een uitweg. De bemoeienis met Oekraïne heeft me tijdelijk verlost van die gruwelijke crisis daarboven, de klimaatcrisis, die me voor het eerst in lange tijd minder bezighield.

“En ja, ik ben energiek geworden van die oorlog. Omdat er zoveel op het spel staat en er zoveel te winnen valt. Er zit dus een gespleten mens tegenover je. Voor mijn gedachten over de klimaatcrisis heb ik minder actie paraat.”

Je ervoer de oorlog als afleiding van de klimaatcrisis.

“Ik heb het natuurlijk niet op die manier opgezocht, maar het werkt wel zo, ja.”

In je essay beschrijf je wel hoe je zwerfvuil opruimt hier op de dijk. Dus je komt net uit een oorlog, en dan loop je hier weer met je prikker.

“Nee, met blote handen hoor. Ik heb geen prikker. Ik heb besloten om van mijn medemensen te houden door bijvoorbeeld op openbare wc’s geen wc-papier meer op de bril te leggen voor ik ga zitten.” Hij lacht. “En ook door gewoon hun vuil met de handen op te rapen.

“Je komt van alles tegen in zo’n berm. Wat ik beschrijf in het essay is hoe vuil rapen een vorm van optimisme zonder hoop is. Ik weet best dat het er de volgende dag weer ligt. Er is niet langer een verwachting dat het schoon zal blijven. Vroeger kon ik het vuil in twee handen meenemen, tegenwoordig ligt er soms een complete vuilnisbelt. Maar ik doe het toch. Gooi maar neer, ik ruim het wel op. Ik verwacht niet langer dat mijn daden mijn medemens veranderen.

“Twee zomers geleden raapte ik opeens dingen op die ik niet kon thuisbrengen. Een soort zakken met een langgerekte toevoerslang eraan, met een gele vloeistof erin waarvan ik vermoedde dat het urine was. Ik vroeg vrienden in een appgroep of zij ze herkenden. Bleken het plaszakken van wielrenners te zijn, zodat ze niet hoeven af te stappen.”

Hoe was het om dit essay te schrijven?

“Ik heb het getroffen met de chemie in mijn hoofd, ik ben erg moeilijk tot gedeprimeerd zijn te verleiden. Maar het schrijven van dit essay was anders. Ik was er echt ziek van. Beroerd. Ik heb mezelf altijd gelukkig geschreven, nu heb ik mezelf voor het eerst ongelukkig geschreven.

“De crisis van milieu en klimaat heeft me verder bij de roman vandaan gejaagd dan ooit. Ik bedoel, zelfs toen ik kinderen kreeg, schreef ik als een gek door, terwijl ik ook een aanwezige vader was. Dan stond ik bijvoorbeeld om vijf uur ’s ochtends op, zodat ik nog twee uurtjes kon schrijven voordat ze wakker werden.

“Ik zou nu geen Joe Speedboot kunnen schrijven. Te frivool. Ik zou niet weten waar ik het vandaan moest halen.”

Ben je niet bang dat zo’n essay over de klimaatcrisis alleen mensen bereikt die al weten hoe erg het is?

Resoluut: “Ik denk nooit na over lezers, wie mijn boek zal lezen en wie niet.” Hij wijst richting de N-weg die achter het weiland loopt. “Elk deeltje koolstof dat die auto uitstoot, is voor 150.000 jaar onder ons. Zo lang duurt het voordat het door de koolstofkringloop is gegaan om uiteindelijk weer via vulkanisme in de atmosfeer te komen. Dat is adembenemend.”

Je schrijft dat de angst voor de klimaatcrisis je met stomheid slaat. Wat is dat dan voor angst?

Hij heeft intussen in zijn dagboek op een laptop opgezocht hoe hij begon aan zijn essay voor de Maand van de Filosofie. “Acht oktober 2024”, leest hij voor. “‘Verheviging van alle noodsignalen van de klimaatcrisis’, bericht The Guardian vandaag. Meer en meer wetenschappers onderzoeken nu de mogelijkheid van een maatschappelijke ineenstorting. Dit wijst op een kritieke en onvoorspelbare nieuwe fase van de klimaatcrisis. De temperatuur van het aardoppervlak en de oceanen bereikt een recordhoogte door de recordverbranding van fossiele brandstoffen. Alle keteneffecten in full swing, van ontdooiende permafrost tot instortende ijskappen, het dreunt dof achter mijn ogen. Behoefte aan troost en geruststelling. Wegduiken voor deze werkelijkheid. Niet willen voelen. De paniek onderdrukken. Drinken. Drinken.’ Haha.”

Serieuzer: “Ik heb twee kinderen. Ik ben écht heel bezorgd over de dingen die ze te wachten staan.”

Hoe oud zijn je kinderen?

“Dertien en vijftien.”

Praat je met ze over deze angst?

“Over de oorlog wel, maar dit vind ik veel te zwaar voor ze. Ik wil ze een enigszins onschuldige jeugd gunnen. Daarom woon ik ook hier en niet in de stad, waar het van die bijterige consumenten waren geworden.

“Mijn dochters zijn er volstrekt aan gewend dat er hier op de vaart nooit meer geschaatst wordt. De tijd waarin ze bestaan, is er een van onafgebroken temperatuurrecords. Daar kijken ze niet van op. Shifting baseline syndrome heet dat, afglijdingsgewenning. Ergens is het te gek dat het zo werkt, want zij maken zich dus ook geen zorgen.

“Ik zou echt willen horen dat ik te negatief ben. Ik wou dat iemand me daarvan zou kunnen overtuigen.”

Dat het allemaal wel meevalt.

“Bij iedereen die dat zegt komt na even krabben een tech-optimist tevoorschijn, die beweert dat er een quick fix voor het probleem komt. Terwijl er nog niet de geringste aanwijzing is dat die in aantocht is. Toen de topman van Nvidia werd gevraagd naar de gigantische uitstoot van zijn bedrijf zei hij: ‘Als de wereld meer energie verbruikt voor AI-fabrieken, zijn we een betere wereld’. Krankzinnig. Ze verstoken de wereld naar de verdommenis en vernietigen en passant het kwetsbare sociaal-maatschappelijke weefsel.

“Ik ben nooit een tech-aanhanger geweest. Ik was heel tevreden met mijn analoge bestaan. Ik denk serieus dat ik mijn volgende boek tech-loos ga schrijven. Inkt op papier. Geen afleiding. En als ik nog even doorga, kras ik gewoon weer tekens op een steen met een andere steen. Zo ga ik terug de evolutie in. Ik verdom het. Ik doe niet meer mee.”

We zijn toch allemaal onderdeel van een kapitalistisch systeem. Acht je het überhaupt mogelijk om je daaraan te onttrekken?

“Het systeem is erg dominant. Zelfs de filosoof Ton Lemaire, die afgezonderd in Frankrijk is gaan wonen, lukt het niet helemaal om zich ervan af te keren. Hij is de meest consequente eco-orthodox die ik ken. Hij moet met zijn 83-jarige lijf naar de dokter met de auto en voelt zich daar schuldig over.”

Wieringa staat op om een potje van aardewerk met groen glazuur uit een kastje te pakken. “Kijk, dit kocht ik in een restaurant langs een Franse snelweg. Er zat flan in, of zoiets.” Opgetogen: “Dit is niet alleen een bakje, het kan ook een vaas of kelk zijn. Denk eens aan de lange weg die de mensheid heeft afgelegd voor ze zoiets als dit kon produceren. Gebakken aarde, met een glazuurlaag erop. We hebben er meer dan 100.000 jaar over gedaan om überhaupt tot zo’n vorm te komen.”

Maar het is gemaakt om weg te gooien.

“Ik vond dat een vorm van heiligschennis. We zijn een perverse soort. Mijn dagelijks bestaan wordt gedomineerd door een hyperbewustzijn van onze destructieve dynamiek. Voortdurend. Ik weet de hele tijd wat ik daaraan bijdraag.” Met een ironisch lachje: “Alleen heel soms red ik een klein heiligdom uit het vuur”.

Lees ook:

Tommy Wieringa zag in Oekraïne de constante dreiging van drones

Tommy Wieringa reisde door Oekraïne en registreerde hoe drones inwerken op het gemoed van burgers en militairen. ‘Sommige herinneringen zijn gevaarlijk voor mensen die emotioneel kapot zijn.’

Tommy Wieringa ontmoet Ton Lemaire, de filosoof die Nederland ontvluchtte, op zoek naar stilte

Filosoof Ton Lemaire heeft zich zo ver mogelijk uit de wereld teruggetrokken in de Dordogne. Hij werkt er in stilte aan een imposant oeuvre over mens en natuur, dat al 21 boeken beslaat. Schrijver Tommy Wieringa zocht hem op.