AIVD speelde sleutelrol in geheime operatie met CIA in Oekraïne

Terwijl beelden van de openlijke schoffering van Volodymyr Zelensky in het Witte Huis eind februari de wereld overgaan, ontvangt een Oekraïense generaal een opmerkelijk bericht. Het appje is afkomstig van een hooggeplaatste Amerikaanse inlichtingenchef. ‘Ik schaam me en het spijt me zo wat er gisteren is gebeurd. Jij weet als geen ander dat wij júllie mensen waren, nog vóór alle anderen.’

De Oekraïner die het bericht ontvangt, is voormalig hoofd van de Oekraïense militaire inlichtingendienst Valeri Kondratjoek. Een bonkige vijftiger met vriendelijk knijpende ogen. Tien jaar lang heeft hij met hulp van de CIA de Russische agressor in zijn land bestreden. Dat ging allerminst vanzelf. Kondratjoek heeft risico’s genomen, ruzies gemaakt en is tot het uiterste gegaan om de Amerikanen geïnteresseerd te krijgen in zijn strijd. Nu ziet hij op televisie dat zijn president publiekelijk wordt vernederd door de Amerikaanse bondgenoten.

Voor Kondratjoek voelt het alsof een relatie die hij persoonlijk heeft opgebouwd in enkele uren sneuvelt. ‘Beste vriend’, antwoordt hij. ‘Je woorden betekenen veel voor ons. Ik hoop dat we de oorlog niet verloren hebben.’ Hij sluit af met een Oekraïens gezegde: ‘Laten we niet opgeven bij het eerste schot.’

De betrokkenheid van de CIA bij de Oekraïense militaire inlichtingendienst is de afgelopen jaren door verschillende Amerikaanse media beschreven. Wat tot nu toe verborgen bleef, is de rol van de Nederlandse inlichtingendienst AIVD, die een belangrijke bijdrage leverde aan het opbouwen van deze dienst, en zo de relatie tussen de CIA en Oekraïne verstevigde. Oekraïense spionnen reisden voor een geheime training naar Amsterdam en Rotterdam, betaald door de CIA.

Hoe kreeg juist de AIVD een voet tussen de deur in Oekraïne? En waarom bloedde het programma vervolgens dood?

De Volkskrant en het actualiteitenprogramma Nieuwsuur spraken in Kyiv uitgebreid met Kondratjoek en reconstrueerden aan de hand van gesprekken met vijf direct betrokkenen ‘Operatie Goldfish’. Een geheime operatie om Rusland te bestrijden, die alleen maar kon slagen dankzij de unieke samenwerking tussen drie inlichtingendiensten – of beter: tussen mensen van die diensten. De Oekraïense generaal is Nederland nog altijd dankbaar. ‘We zullen nooit vergeten wie er aan onze zijde stond in deze moeilijke tijd.’

Luister ook naar onze podcast Schaduwoorlog

Een Nederlander en een Amerikaan in Kyiv

Tijdens een introductiemiddag van een internationale school in Kyiv schudden twee jonge vaders elkaar de hand. Het is warm, eind augustus 2015. De twee mannen, een Nederlander en een Amerikaan, herkennen iets in elkaar. Ze zijn die zomer met hun gezinnen naar de Oekraïense hoofdstad verhuisd. Beiden werken officieel als diplomaat op de ambassade. Zo stellen ze zich ook aan elkaar voor. Maar al pratend vermoeden ze allebei dat de ander niet helemaal de waarheid spreekt. ‘Misschien moeten we eens een kop koffie drinken’, zegt de Nederlander met een grijns.

Deze ontmoeting tussen een CIA-inlichtingenofficier en een AIVD-medewerker – het begin van een jarenlange vriendschap – vindt plaats op een moment dat Oekraïne radicaal aan het veranderen is.

Sinds 2010 was het Oekraïense regime pro-Russisch. De Russisch-gezinde president Viktor Janoekovytsj weigerde in 2013, onder druk van Rusland, het Associatieverdrag met de Europese Unie te tekenen. Het leidde tot een escalatie van protesten. Tevergeefs probeerde Janoekovytsj het protestkamp op het Maidanplein in Kyiv met geweld neer te slaan. Uiteindelijk vluchtte hij in februari 2014 naar Rusland. Zijn opvolger, Petro Porosjenko, verbrak de banden met Rusland en zocht toenadering tot het Westen.

Dat had grote gevolgen. In een reactie op de machtswisseling viel Rusland in 2014 het Oekraïense schiereiland de Krim binnen en begonnen pro-Russische milities een oorlog in de Donbas, de oostelijke regio die grenst aan Rusland. In de zomer van 2014 schoot een Russische luchtafweerinstallatie vlucht MH17 uit Amsterdam neer, waarbij de 298 inzittenden, onder wie 196 Nederlanders, om het leven kwamen.

De Amerikaanse en de Nederlandse inlichtingenofficier bezien de ontwikkelingen in Oekraïne met grote zorgen. Ze delen een enorme, bijna persoonlijke afkeer van het Russische imperialisme. Terwijl West-Europese landen met Rusland afspraken maken over een nieuwe gaspijpleiding, zien zij hoe de Russische president Vladimir Poetin bezig is de wereld naar zijn hand te zetten. Ze voelen zich roependen in de woestijn: heeft het Westen wel door hoe groot de dreiging van Rusland is?

Grote zorgen bij generaal Valeri Kondratjoek

Verderop in de stad heeft Valeri Kondratjoek dezelfde zorgen. De gedecoreerde militair is pas aangetreden als directeur van de Oekraïense militaire inlichtingendienst HUR, een dienst die na de machtswisseling in 2014 nieuw leven is ingeblazen. De HUR is de kleine tegenhanger van de algemene geheime dienst SBU, voortkomend uit de KGB van de Sovjet-Unie, die nog altijd geïnfiltreerd is met personen die nauwe banden hebben met Rusland. De HUR, met veelal jonge mannen die geen verleden hebben bij de KGB, moet in het geheim de strijd aangaan met het machtige buurland.

Kondratjoek is ambitieus en zet onder meer een grote afluistercampagne op in de Donbas. Hij laat zijn kadetten urenlang naar bandjes met afgetapte Russische telefoongesprekken luisteren. Het levert waardevolle informatie op over het neerhalen van MH17, dat ook zal dienen als bewijs in de rechtszaak in Den Haag tegen Russische separatisten. Hij laat inlichtingenofficieren undercover meedraaien in pro-Russische militaire trainingskampen. Met succes: dankzij een usb-stick haalt een van hen Russische oorlogsplannen uit een computer die in het kamp staat.

Koffers vol Russische geheimen

Na de ontmoeting op het schoolplein zijn de koffie-afspraken van de Nederlander en de Amerikaan inhoudelijker geworden. Het zijn inmiddels brainstormsessies. Wat kunnen hun diensten vanuit Kyiv doen tegen de Russische dreiging? En wat hebben de CIA en AIVD daarvoor nodig?

Zo belanden de mannen in het voorjaar van 2016 in het kantoor van Kondratjoek, met een concreet plan: ze willen intensiever samenwerken. Ze bieden aan een aantal van zijn inlichtingenofficieren een training te geven, om hun te leren operaties in Rusland uit te voeren. Omdat een training gericht op acties in Rusland voor de CIA nogal gevoelig ligt, stellen ze voor om de training in Nederland te laten plaatsvinden, onder toezicht van de AIVD. De verwachting is dat zoiets in Nederland op minder bezwaren stuit. De CIA zal betalen en trainers leveren, zo is het plan.

Kondratjoek herinnert zich dat de twee voor de troepen uit liepen. Ze waren erg enthousiast, maar hadden nog niet de zegen van hun eigen hoofdkwartieren in Zoetermeer en Langley. ‘Ze moesten hun management rekruteren’, alsof het buitenlandse agenten waren die ze moesten binnenhalen. Uiteindelijk zal het ze lukken hun bazen te overtuigen door te wijzen op twee voordelen: het is goed voor de relatie tussen de AIVD en de CIA. En als we helpen het Oekraïense spionnennetwerk uit te bouwen, is dat ook goed voor ons. De generaal: ‘Het waren niet de systemen die werkten, maar de mensen.’

Voor Kondratjoek voelt het plan als een geschenk uit de hemel. Hij realiseert zich al langer dat zijn kleine organisatie weinig kan uithalen tegen het grote Rusland. In de Europese inlichtingendiensten – met uitzondering van de Nederlanders en de Britten – heeft hij weinig vertrouwen (‘De Duitsers waren nooit geïnteresseerd’). Hij heeft de steun van de CIA nodig. De Amerikanen zien Kyiv echter nog altijd als een voormalig KGB-bolwerk. Dat hij niet meer hulp krijgt, noemt hij ‘wreed’ gezien het feit dat ‘onze soldaten al sneuvelden. Wij waren bezig met gevechtsoperaties en zij aarzelden nog steeds.’

Om vertrouwen te winnen vloog Kondratjoek eerder dat voorjaar met koffers vol geheime documenten uit Rusland naar Washington. Volgens Kondratjoek was de verbazing bij de Amerikanen groot. ‘Ze zeiden dat ze sinds de Koude Oorlog nog nooit betere documenten hadden gezien.’ Met zijn reis forceert hij een doorbraak in de samenwerking. Al gaat het in zijn ogen niet snel genoeg.

De ontmoeting in het steakhouse

Het idee van de Nederlander en de Amerikaan is klein en revolutionair. De Amerikanen hebben de afgelopen jaren individuele Oekraïense inlichtingenmedewerkers gerekruteerd, maar van een formele samenwerking is geen sprake. Daarvoor is het wantrouwen te groot. Maar ook andersom is er wantrouwen: vakkundig weggestopt achter een raam aan de overzijde van de Amerikaanse ambassade heeft de Oekraïense geheime dienst SBU nog altijd een camera op de ingang gericht. Als de CIA het te horen krijgt, wordt de camera snel verwijderd.

Een aantal weken na het gesprek op de kamer van Kondratjoek krijgt het plan officieel vorm. In een steakhouse niet ver van het hoofdkwartier van de HUR, is iedereen die ertoe doet aanwezig: de Nederlander en de Amerikaan, Kondratjoek en zijn rechterhand, de lokale Chief of Station van de CIA (bijnaam: ‘Santa’), een hooggeplaatste AIVD’er uit Zoetermeer en een Nederlander van de militaire inlichtingendienst MIVD die in Kyiv is gestationeerd.

De sfeer is goed, uitbundig zelfs. Aan tafels vol vlees en bier vertelt Kondratjoek een mop die hij al zo vaak heeft verteld. Twee Estse vissers vangen een goudvis waarvan wordt gezegd dat die al je wensen kan vervullen. De vis zegt in het Russisch: laat me gaan, dan mag je drie wensen doen. Een van de Esten pakt de goudvis en slaat hem dood. Wat doe je, we hebben nog geen wens gedaan, roept de andere visser. De eerste Est antwoordt: spreek nooit Russisch tegen me. De mannen in het steakhouse lachen, nemen nog een biertje en proosten een zoveelste keer. ‘Operatie Goldfish’ is geboren.

Spionnenspel in de Amsterdamse grachtengordel

Zelfs de medewerkers op de Nederlandse ambassade in Kyiv weten in juni 2016 niet dat de visa die ze regelen voor de ongeveer tien zakenmensen eigenlijk visa voor HUR-officieren zijn. De mannen hebben allemaal hun eigen dekmantel moeten regelen. Zo is een van hen helemaal opgegaan in zijn rol als vertegenwoordiger van shampoo. Hij heeft in Amsterdam afspraken gemaakt om zijn product aan de man te brengen.

De training is met een klein team in een paar weken opgezet. De deelnemers zijn in de twintig, hebben een militaire achtergrond en nauwelijks ervaring met het vergaren van inlichtingen. Ze krijgen daarom eerst een week les van de CIA en de AIVD in Kyiv. De belangrijkste regel: blijf altijd handelen naar je dekmantel. Zelfs als je merkt dat je achtervolgd wordt, schudt je je achtervolger niet af, dat zou het personage dat je speelt ook niet doen.

In tweetallen worden ze ondergebracht in Amsterdamse hotels. De Nederlander en de Amerikaan verblijven samen met de rechterhand van Kondratjoek in een Airbnb-appartement vlak bij het Anne Frank Huis. Na twee dagen scenario’s doornemen, begint de echte training: tien dagen lang undercover opdrachten uitvoeren, terwijl hun trainers ze proberen te ontregelen en een Nederlands team de Oekrainers probeert op te sporen. Een kat-en-muisspel. Kondratjoek: ‘Wij wisten niet wie zij waren en zij wisten niet wie wij waren. De training kwam heel dicht bij de realiteit.’

Het spel speelt zich af in de Amsterdamse grachtengordel. Ze moeten ongezien boodschappen overbrengen, eliciteren (informatie uit iemand halen zonder dat die het doorheeft), en vooral: niet opvallen. Contact met elkaar hebben, is ten strengste verboden. De CIA-chef die op dat moment verantwoordelijk is voor operaties buiten de Verenigde Staten is erbij, herinnert Kondratjoek zich. ‘Daaruit bleek niet alleen het niveau van vertrouwen, maar ook een grote interesse in het beoordelen van onze mensen.’

Als ze ontdekken dat de rekruten elkaar vrijdag, halverwege het programma, stiekem hebben opgezocht in een kroeg, zijn de Nederlandse en Amerikaanse trainers woedend. Eerst ontkennen de Oekraïners nog. Als de trainers hun vervolgens foto’s laten zien van het samenzijn, is er geen ontkomen aan. Voor straf moeten ze allemaal op zoek naar een nieuw hotel. Ze doen alles om de rekruten zoveel mogelijk te ontregelen.

Voor het finale eindspel is ook Valeri Kondratjoek ingevlogen. De rekruten moeten een ‘brush pass’ uitvoeren: ongezien op straat een pakketje overdragen. Ze spelen dat het een USB-stick is met informatie over zenuwgas, die ze moeten geven aan een man op de Prins Hendrikkade die een bepaalde krant bij zich draagt. Eenmaal op de locatie zien ze dat de man op straat in Amsterdam hun eigen baas is. Kondratjoek vindt het grappig. Voor de mannen is het lastig in hun rol te blijven, en het betekent nog meer stress.

Het grenzeloze succes van Operatie Goldfish

Drie weken duurt Operatie Goldfish. Voor de diploma-uitreiking komen hooggeplaatste CIA’ers over. Ook de directeur operatiën van de AIVD is erbij. Kondratjoek herinnert zich de ‘plechtige ceremonie’ nog goed. Voorafgaand aan de ceremonie drinken de inlichtingenchefs uit de drie landen in een salonboot op het succes. Het delen van elkaars inlichtingenofficieren is het meest gevoelige dat een dienst kan doen. Dat de drie diensten elkaar daarvoor voldoende vertrouwen en dat de Amerikanen hebben kunnen zien hoe de Oekraieners functioneren, wordt door Kondratjoek beschouwd als een doorbraak. ‘We zijn gelijken geworden. Niet langer een jonger broertje of zusje, maar gelijken onder de andere inlichtingendiensten.’ Ze vieren het met Oekraïense drank en Nederlandse bitterballen.

Een jaar later wordt het programma herhaald met een nieuwe lichting jonge officieren. Ditmaal is Rotterdam het decor. Als aan het einde van het programma een van de hooggeplaatste Oekrainers een hottug (een drijvend bubbelbad) ziet varen, zal en moet hij er eentje huren. Schoorvoetend stappen AIVD’ers bij de Oekraïense generaals in het bootje. De paniek breekt even later uit als een groep Russische toeristen vanaf de kade foto’s van de groep neemt. Het zal toch niet gebeuren dat een Russische dienst ze hier ontmaskert? Weggedoken achter biertjes en zonnebrillen hopen ze er het beste van.

Sabotage-acties in Rusland na de invasie

De in Nederland getrainde inlichtingenofficieren vormen in de jaren die volgen de ruggengraat van de HUR. Ze krijgen een leidinggevende positie op een van de twaalf geheime basissen aan de Russische grens, van waaruit de HUR spionage-activiteiten uitvoert in Rusland. De basissen worden mede-gefinancierd door de CIA. Als in 2022 Rusland Oekraïne binnenvalt, worden de twaalf basissen veranderd in mobiele teams. Vanaf dat moment gaan ze ook meer sabotage-acties in Rusland ondernemen.

Een van de Goldfish-studenten groeit door tot adjunct van Kyrylo Boedanov, het huidige hoofd van de militaire inlichtingendienst, vertelt Kondratjoek. Deze adjunct is verantwoordelijk voor spionage in Rusland. Voor de AIVD zijn deze relaties goud waard.

De CIA gaat al na de eerste training een stap verder, en gaat samen met de HUR operaties uitvoeren. Tegelijkertijd zijn de Amerikanen wel huiverig voor al te gedurfde Oekraïense acties in Rusland. Het is een terugkerend thema, vertelt Kondratjoek. Als hij de Amerikaanse Chief of Station een keer vertelt over sabotageplannen over de grens, krijgt hij de volgende dag bezoek van de Amerikaanse ambassadeur. Zo gaan we het niet doen, dat risico is veel te groot, is de boodschap. Kondratjoek reageert woedend. De volgende dag krijgt hij een telefoontje van CIA-directeur John Brennan: sorry, maak je geen zorgen, je hebt onze steun.

In Langley en Zoetermeer verandert het perspectief

Dat de AIVD ertoe doet, blijkt als in 2017 de CIA een conferentie organiseert in Hotel Huis ter Duin in Noordwijk. Er zijn zo’n dertig mensen: Nederlanders, Oekrainers en Britten van de buitenlandse inlichtingendienst MI6. Het thema: geheime operaties tegen Rusland. Het is prachtig strandweer, de gin-tonics zijn populair en de sfeer is goed. Maar de conferentie leidt er niet toe dat de AIVD meer betrokken raakt. Kondratjoek: ‘Ik had het idee dat het hoofdkwartier van de AIVD vooral geïnteresseerd was in Oekraïne vanwege informatie over MH17. Toen ze alles hadden wat ze wilden, schaalde de dienst weer af.’

Ondertussen waren de hoofdkwartieren in Langley en Zoetermeer zich steeds meer met de operatie gaan bemoeien. Het programma werd gezien als een succes en mocht daarom niet meer worden gerund door de twee inlichtingenofficieren in Kyiv. Maar juist omdat de persoonlijke relaties zo belangrijk waren, bloedde het programma uiteindelijk dood.

Hoe de relatie tussen de drie landen zich daarna verder heeft ontwikkeld, is onduidelijk. De inlichtingenofficieren uit de drie landen die in het steakhouse in Kyiv het programma bedachten, hebben inmiddels bijna allemaal hun inlichtingendienst verlaten. Wel zijn ze tien jaar later allemaal nog betrokken bij de strijd in Oekraïne. Hoe de CIA de HUR de afgelopen jaren in Oekraïne heeft geholpen, en of de AIVD daar nog een rol bij heeft gespeeld, daar praat niemand openlijk over.

Vernietigende signalen uit het Witte Huis

De goede vriend die Kondratjoek vorige maand een bericht stuurde uit Amerika – dat is ingezien door de Volkskrant – was er in Washington ook getuige van dat Oekraïense inlichtingenofficieren te horen kregen dat de Verenigde Staten zouden stoppen met het delen van inlichtingen. In zijn bericht aan Kondratjoek doet de Amerikaan niettemin een politiek gevoelige belofte: ‘We zullen blijven en jullie zoveel mogelijk steunen.’

Kondratjoek gelooft in de goede intenties van zijn vriend, maar twijfelt of de relatie met Amerika standhoudt. ‘We zijn geneigd te geloven dat relaties tussen mensen alleen door ons verbroken kunnen worden. Maar in de praktijk kunnen ook politici ze vernietigen.’ Volgens hem is de unieke periode sinds Operatie Goldfish, waarin de Amerikanen en de Oekraïners ‘partners’ waren, voorbij. De Amerikanen gedragen zich nu meer als ‘onderhandelaars’.

En dat doet pijn bij die man die zoveel heeft gedaan om het Westen mee te krijgen in zijn strijd. ‘Ik denk dat wat we de afgelopen tien jaar gedaan hebben, niet genoeg was. We hadden meer moeten doen om de Russen te bestrijden.’