Een verhaal vertellen met de juiste emoties, dat ziet pianiste Tamara Stefanovich als haar taak: ‘Het is een soort melkwegstelsel’

“Toen ik klein was, knipte ik meisjesfiguren uit,” zegt pianiste Tamara Stefanovich (51). “Die waren voorgetekend op papier. En ook verschillende jurkjes: een baljurk, eentje om de koe mee te melken, eentje voor het schoonmaken. Dat poppetje veranderde compleet door de verschillende jurkjes die je haar op kon plakken.” Precies dat moet je je voorstellen bij de stukken die de Servische Stefanovich dit weekend speelt in het Muziekgebouw. Het zijn allemaal sonates, maar geen enkele compositie klinkt hetzelfde.

De sonate is een muzikale vorm die door de eeuwen heen door vele componisten wordt gebruikt. “Ik vind het interessant om te zien dat we – in een tijd waarin we zo geobsedeerd zijn om allerlei nieuws te maken – nog steeds een oude vorm gebruiken om een nieuw verhaal mee te vertellen. Want dat is het: de muren van het gebouw staan overeind, en er wordt gespeeld met de geometrie, de hoeveelheid ramen en deuren en een tussenwand. Een vorm is een filosofisch idee van bescherming. Componisten keren telkens terug naar een soort veilige haven. En: er is nog nooit in de muziekgeschiedenis een betere formule bedacht om een goed verhaal mee te vertellen. De sonate is een soort melkwegstelsel dat nieuwe planeten en sterren voortbrengt.”

Musicologisch en concreet: een sonate bestaat uit een expositie, een doorwerking en een reprise, met soms nog een staartje, de coda. In de expositie wordt een verhaal gepresenteerd met (meestal twee) hoofdpersonen. In de doorwerking gaan die met elkaar in gesprek of in gevecht. Tot slot wordt de verhaallijn samengevat. Stefanovich: “Het belangrijkste is het verhaal. Het is mijn taak om dat te vertellen met de juiste emoties, die de luisteraar raken. Het gaat om het vinden van tijd en ruimte voor verhalen die je in het echte leven niet kunt vertellen.”

Vrije denker

Stefanovich is een vrije denker met een veelzijdig repertoire, waarin de nadruk ligt op hedendaagse muziek. Ze houdt van de huidige tijd en wil met het perspectief en het gevoel van nu de muziek interpreteren. In het Muziekgebouw speelt Stefanovich een marathon van drie blokken, die telkens een uur duren. In dat uur combineert ze de barok met onze tijd. Ze heeft zodanig gepuzzeld dat Domenico Scarlatti (1685-1757), de eerste echte sonateschrijver, en Ferruccio Busoni (1866-1924) gebroederlijk naast elkaar staan zonder dat je last hebt van de vele eeuwen ertussen. “Het is zoiets als wat Goethe Wahlverwandtschaft noemde: twee partners die elkaar vanwege het tijdsverschil nooit hebben kunnen ontmoeten en toch bij elkaar horen. In Servië, waar ik vandaan kom, heet het provodadzija, koppeling.”

Stefanovich springt van barok naar de twintigste eeuw en slaat de grote sonatecomponisten Mozart, Beethoven en Schubert over. “Dat wilde ik per se. Er is zo veel repertoire met verborgen connecties. Busoni leefde begin vorige eeuw, maar zijn muziek klinkt alsof de inkt nog nat is. En neem Bachs zoon Carl Philipp Emanuel, ook enorm modern: zijn sonate begint als een improvisatie, en wordt direct daarna heel academisch, alsof hij schrikt van zijn eigen vrijheid. Dit zijn twee pareltjes die je nooit hoort in de concertzaal.”

Egocentrisch heldendom

Stefanovich vertelt gepassioneerd via een videogesprek. Ze staat buiten, naast de Staatsoper in haar woonplaats Berlijn, en houdt haar telefoon voor zich terwijl ze langzaam in het rond beweegt. “Ik moet bewegen! Anders zit ik of stil in een trein of een vliegtuig of achter 88 pianotoetsen.” Het decor van de veranderende gevelmuren versterkt de kleuren van haar pleidooi.

“Vroeger werd muziek geschreven voor aan het hof of in de huiskamer. De componist voerde zijn werk vaak zelf uit. Het idee van de musicus die een stuk van een ander speelt, stamt pas uit de vorige eeuw. Tel daar de analyse van Freud bij op – de navelstaarderij, het vol zijn van de eigen emoties – en je krijgt een heel ander soort uitvoering dan in die vroegere intieme setting. We moeten van dat egocentrische heldendom af. Het moet over dat verhaal gaan, niet over de musicus die zijn kunsten in de spotlights wil zetten.”

“Een sonate is heerlijk voor een pianist,” zegt Stefanovich. Het kader is duidelijk en gestructureerd. Je hebt de verhaallijn die geïntroduceerd wordt, de karakters, en daarna wordt alles nog eens dunnetjes overgedaan. Er is een logische manier van communiceren. Hoe duidelijker de vorm, hoe makkelijker het is voor de musicus om iets over te brengen op het publiek.

Schreeuw

“Toen ik dit programma samenstelde, kwam ik erachter op hoeveel verschillende manieren je melancholisch kunt zijn. Scarlatti vertelt bijvoorbeeld nooit in de eerste persoon. Hij zegt niet: o mijn God, laat me je vertellen wat er met mij gebeurd is, ik ben het slachtoffer in dit verhaal. Nee, hij vertelt altijd in de derde persoon, en dus met een zekere afstand. Maar hij kon zo goed verdriet overbrengen. Of de twintigste-eeuwse Galina Oestvolskaja: haar Zesde pianosonate is een schreeuw tegen alle onmogelijkheden in het leven. Dit zijn emoties die geen vorm hebben: iemand schreeuwt en kan geen woorden vinden, omdat er geen woorden meer zijn. En dat is zo’n beetje de staat van deze tijd, de vele momenten waarop je je zo ver weg voelt van enige normaliteit. Oestvolskaja is eigenlijk de enige die je nog kunt spelen, denk ik soms, er zijn geen woorden meer voor wat er om ons heen gebeurt.”

Sonate Marathon, 5/4 in het Muziekgebouw.