Het verval van de Klokkenhof: hoe wonen in een iconische flat in Amsterdam tot een hel werd voor de vaste bewoners

Eén bewoonster van het appartementencomplex de Klokkenhof in Amsterdam-Zuid blijft voor thuiskomst net zolang in haar auto zitten totdat de ‘ongure’ types voor de hoofdingang zijn verdwenen. Een ander is eveneens bang om de voordeur te gebruiken. Want nadat ze een ‘kraker met bloeddoorlopen ogen’ een keer de toegang had geweigerd, schold hij haar uit, en zei hij dat hij haar ‘een volgende keer zou vermoorden’. Datzelfde angstige gevoel heeft ze bij de achterdeur, sinds er daar een bierflesje, vanaf een balkon, vlak naast haar op de grond kapotviel.

In haar woonkamer hangt inmiddels een beveiligingscamera. ‘Ik ben ook al maanden bang in mijn eigen huis. Straks wordt mijn woning nog gekraakt als ik even weg ben’, zegt de bewoonster die anoniem wil blijven. ‘Door de hele situatie ben ik overspannen geraakt.’

Sinds de bewoners van de Klokkenhof zo’n zestig krakers kregen als nieuwe buren, kampt een flink aantal van hen met angst, stress en slapeloosheid. ‘Dat maakt dit verhaal extra cru’, zegt bewoner Samantha (31), die alleen met haar voornaam in de krant durft. ‘Dit pand is zo’n zestig jaar geleden gebouwd als veilige plek voor vrouwen. Nu wonen er, toevallig, weer vooral alleenstaande vrouwen. Maar de meesten zijn doodsbang.’

Feministisch project

De markante Klokkenhof op het Amsterdamse Surinameplein begon ooit als feministisch project. In 1949 schreef de Volkskrant er voor het eerst over: de vooruitstrevende projectontwikkelaar Huib van Saane wilde een flat met kleine zelfstandige studio’s. Het werd een ontwerp van de architecten Cornelis Wegener Sleeswijk en Sijtse Wichers, in een tijd dat er meer ‘gebouwen voor vrouwen’ verrezen, omdat de werkende single vrouw moeilijk aan goede woonruimte kon komen.

In 1962 verkondigde het carillon op het dak met 28 klokken de blijde boodschap, de vrouwen namen hun intrek in dit ‘zeer moderne wolkenkrabber-flatgebouw’. Maar nu, ruim zestig jaar later, is het pand vervallen tot een treurige herinnering aan vervlogen tijden.

Van de 144 vaste bewoners zijn er nog zo’n 30 over. Het pand kan koud zijn, ramen zijn van enkel glas. Woningen kampen met schimmel. Veel studio’s staan leeg: de deuren zijn dichtgeschroefd met grote metalen platen. Op zo’n zestig andere deuren staat met grote letters ‘gekraakt’, of ‘squatted’.

‘Elke nacht klinkt harde muziek’, zegt Samantha. ‘Er is vaak onderling ruzie. Twee weken geleden is er nog een kast naar beneden gegooid.’ Wie de overlastgevers precies zijn, of het krakers zijn of aangewaaide junkies of daklozen met psychische problemen, weet ze niet. ‘Soms wordt er door vreemden ’s nachts op mijn deur gebonst.’ Eén keer hield het gebons 40 minuten aan. ‘Een onbekende man schreeuwde dat hij ghb wilde. Heel eng’, zegt Samantha, die al maanden van het ene naar het andere logeeradres gaat.

Ze voelt zich, net als andere bewoners, in de steek gelaten door verhuurder Vesteda. Want eigenlijk had het verhaal van de Klokkenhof heel anders moeten lopen.

‘Ons lelijkste gebouw’

‘Het is het lelijkste gebouw dat we bezitten’, zegt Astrid Schlüter in het kantoor van Vesteda aan de rand van de Amsterdamse Zuidas. Ze is directeur van de vastgoedbelegger met 28 duizend woningen, de grootste private verhuurder van Nederland. Het liefst, zegt ze, ‘zou ik van de Klokkenhof ons mooiste gebouw willen maken. Bovendien willen we verduurzamen, van een G-label naar een A+-label.’

Maar of dat nog gaat gebeuren, is de vraag. De ambitieuze renovatie en verduurzaming lijken vast te lopen in stroeve procedures, slechte timing, overlast en miljoenenverliezen. Schlüter: ‘Veel problemen waar de Nederlandse woningmarkt mee kampt, komen hier samen.’

Welke problemen dat precies zijn, hangt af van met welke bril je naar de Klokkenhof kijkt. Zo ziet Vesteda vooral knelpunten in een, in zijn ogen, weinig meedenkende en trage overheid. Ook noemt het bedrijf onder meer de gestegen bouwkosten, het overvolle elektriciteitsnet en de starheid in huurcontracten.

Bewoners merken vooral dat ze klem zitten: ze kunnen door een gebrek aan betaalbare woningen geen kant op. Zij voelen zich afhankelijk van de verhuurder, in wie ze het vertrouwen al maanden geleden verloren.

Iconisch monument

Zeven jaar geleden kocht Vesteda zevenduizend woningen van verzekeraar Delta Lloyd, waaronder de Klokkenhof. Al snel maakte de woningbelegger ambitieuze plannen. Het pand met zijn 144 sociale huurwoningen, binnentuin en bijgebouwen moest plaatsmaken voor nieuwbouw op deze gewilde plek. Op ruim een kilometer van ringweg A10 zouden 350 nieuwe middenhuurwoningen komen.

Maar toen kwam er, wat Vesteda betreft, ‘nieuws dat niemand zag aankomen’. Het stadsdeel Zuid riep de ‘lelijke’ Klokkenhof in 2020 uit tot gemeentelijk monument. De hoogbouw moest als icoon van de wederopbouw en prelude op de later aangelegde westelijke tuinsteden worden bewaard als Amsterdams erfgoed.

Het betekende een streep door de plannen, en voor Vesteda de eerste tegenvaller van miljoenen euro’s. De belegger moest terug naar de tekentafel. Nieuwbouw werd, na wat gekissebis met de welstandscommissie, renovatie en verduurzaming. Kosten: 20 miljoen euro. ‘Ruim twee keer zo veel als onze reguliere renovaties’, aldus Vesteda. Om het financieel rendabel te maken, zouden de studio’s wel uit de sociale huur worden gehaald. De bestaande huurders zouden hetzelfde blijven betalen, maar voor nieuwe huurders zou het tarief van middenhuur gelden, tot maximaal 950 euro per maand. Schlüter: ‘Bij ons gaan maatschappelijk en financieel rendement hand in hand, maar we moeten wel winst maken. Onze aandeelhouders zijn met name pensioenfondsen en verzekeraars.’

In april 2024 werd de vergunning aangevraagd. Vesteda lag inmiddels aardig op koers, dacht men bij het bedrijf, om het gebouw leeg te maken. Veel vaste huurders waren de afgelopen jaren vervangen door tijdelijke huurders met zogenoemde leegstandcontracten. Die contracten werden vanaf maart beëindigd. Het idee: deze huurders eerst laten verhuizen, zodat in augustus de overige vaste bewoners konden vertrekken naar een tijdelijke wisselwoning. ‘De liften zijn oud, we waren bang dat die het niet aankonden als iedereen in hetzelfde weekend met zijn verhuisdozen in zou stappen’, zegt Schlüter. ‘Bovendien waren we toen nog in de veronderstelling dat we écht in september konden beginnen.’

Dat ze ondertussen zo veel woningen leeg liet staan, is achteraf bezien naïef geweest, geeft ze toe. Want eind mei kreeg ze het bericht: de Klokkenhof is gekraakt.

Idealistische krakers

Het begon met zeven idealistische krakers, vertelt bewoner Samantha. ‘Ze waren vriendelijk.’ De meeste bewoners hadden wel begrip voor de actie van hun nieuwe buren. Maar geleidelijk werd de sfeer grimmiger, en de groep nieuwkomers diverser. In de gangen rukte de graffiti op. In de lift vonden de bewoners braaksel. De achterdeur werd keer op keer geforceerd. Een bewoner werd in elkaar geslagen door een kraker.

‘En er loopt hier iemand rond die iedereen uitscheldt’, zegt bewoner Romy. De afgelopen tijd verbleef zij veel bij haar vader. ‘Ik trok het niet meer’, zegt de dertiger. ‘Maar ik kan tenminste ergens naartoe. Er wonen hier ook bejaarde vrouwen. Zij kunnen nergens heen.’

Met de Volkskrant praten, willen de krakers niet. Een Engelsman, die op zijn elektrische Swapfiets komt aanrijden, wil alleen kwijt dat in de Klokkenhof ‘een geweldige community’ is ontstaan en dat ‘kraken betekent dat je goed gebruikmaakt van leegstaande ruimten’. Een ander – lang haar en camouflagebroek – verwijst naar een verklaring van drie krakers op Instagram, ‘al is dat geen bericht namens ons allemaal’.

In dat bericht, op @linksinhetnieuws, verwijten de krakers – onherkenbaar door sjaals en zonnebrillen – de overheid dat er te weinig betaalbare woonruimte is. De overlast wordt betreurd, zegt een, maar er zijn ook vaste bewoners die zich ‘abnormaal’ opstellen tegen ‘vriendelijke krakers’. Een ander verwijt eigenaar Vesteda ‘sociaal bezit’ te misbruiken voor vastgoedspeculatie.

Bewoner Janneke (65) zucht als ze die argumenten hoort. In de jaren tachtig zat ze zelf in de kraakbeweging, om woningspeculatie en leegstand tegen te gaan. ‘Maar hier gaat het om renovatie en verduurzaming, en niet om speculatie.’

Wat de bewoners en de gemeente betreft had het niet zo uit de hand hoeven te lopen. Zo gaf een team van het stadsdeel en de politie afgelopen zomer Vestada al het advies om onder meer camera’s op te hangen en beveiliging te regelen. ‘Met die adviezen is toen niets gedaan’, zegt Samantha. In een nieuwsbrief schreef Vesteda in oktober bijvoorbeeld dat de inzet van de beveiligers geen nut had, want zij mogen bezoekers toch niet om hun identiteitsbewijs vragen. ‘Maar voor mijn veiligheidsgevoel had het wel veel uitgemaakt’, aldus Samantha.

Het steekt bewoners bovendien dat de verhuurder vooral communiceerde in anonieme nieuwsbrieven. ‘Praten tegen Vesteda was als praten tegen een muur’, voegt een van Samantha’s buren toe. ‘Ze reageerden nauwelijks op mails.’

Tegenslagen

Inmiddels is er wel beveiliging. Onlangs was er ook een bewonersavond. In de ogen van de bewoners zwichtte Vesteda na een alarmerend filmpje van de omroep Powned en politieke druk. Zo kaartte de PvdA ‘de volledig uit de hand gelopen situatie’ begin maart aan in de gemeenteraad en sprak burgemeester Femke Halsema haar afschuw uit. Ze eiste dat de vastgoedbelegger ‘met stoom en kokend water’ met een oplossing zou komen.

Met de kennis van nu, erkent Vesteda-directeur Schlüter, ‘hadden we dit anders moeten aanpakken’. ‘Onze communicatie is te afstandelijk geweest. Ook hadden we de bewoners al maanden geleden een andere woning moeten aanbieden. Maar we dachten telkens: die omgevingsvergunning komt eraan, dan kunnen we beginnen.’

Volgens Vesteda duurde het verkrijgen van die vergunning een stuk langer dan normaal. ‘Er bleek aanvankelijk geen ambtenaar beschikbaar.’ Volgens de gemeente ligt dat genuanceerder. ‘Vesteda had aanvankelijk ook niet alle stukken aangeleverd’, zegt wethouder Zita Pels van woningmarkt.

Eind oktober werd de vergunning alsnog verleend. Maar toen tekende één bewoner bezwaar aan. Reden: alles aan deze renovatie ‘is onzin’, aldus de bezwaarmaker. Ze is ‘uit principe’ tegen het ‘omkatten’ van sociale huur naar middenhuur. Bovendien vreest ze dat onder meer de nieuwe warmtepomp ‘te veel straling’ zal afgeven. Ook vindt ze de verplaatsing van haar keukenblok naar het raam ‘absurd’.

Onlangs is haar bezwaar afgewezen. Maar daarmee is het nog niet voorbij. Schlüter: ‘We hebben drie maanden op deze beslissing moeten wachten. De bezwaarmaker kan nog in beroep, en dan kan het weer een hele tijd duren.’

En dan was er nog een tegenslag. Eind 2024 liet netbeheerder Liander weten dat de Klokkenhof door gebrek aan ruimte op het elektriciteitsnet pas in 2031 een zwaardere stroomvoorziening kan krijgen. ‘En dus dan pas van het gas af kan’, zegt Schlüter. Het gevolg: geen warmtepomp en geen A+-label. ‘Dat betekent een lagere huurprijs, wat de financiële haalbaarheid extra onder druk zet.’

Onduidelijke toekomst

Hoe het verder gaat? Dat weet de Vesteda-directeur nog niet. De dagvaarding om de krakers eruit te zetten, is half maart naar de rechtbank gestuurd. Maar het is de vraag of de rechter wil laten ontruimen als de renovatie niet op korte termijn kan beginnen. Inmiddels hebben de vaste bewoners een nieuw, verbeterd verhuisaanbod gekregen. Wie zijn huurcontract opzegt, krijgt geen 15 duizend, maar 30 duizend euro. Wie wel wil blijven huren bij Vesteda, mag naar een andere woning. Schlüter: ‘Ze gaan naar een middenhuurwoning, maar blijven hun huidige sociale prijs betalen. Aan huurderving kost Vesteda dat op de lange termijn misschien zo’n 4 miljoen euro.’

Al met al is de Klokkenhof uitgegroeid tot Schlüters’ grootste hoofdpijndossier’. ‘Zeker nu er nog altijd onduidelijkheid is over de netcongestie, moeten we opnieuw alle scenario’s doorrekenen’, zegt de econometrist. Het liefst zou ze er nog steeds ‘ons mooiste gebouw van maken. Maar de uitkomst kan ook zijn dat we het pand verkopen.’

Wethouder Pels zucht als ze dit hoort. Renovatie- en verduurzaming van woningen past bij de ambitie van Amsterdam. Om Vesteda te helpen, heeft ze inmiddels contact met Liander, in de hoop dat het probleem met de stroomvoorziening kan worden opgelost.

Maar al met al vindt ze dat deze vastgoedbelegger zich beter had moeten voorbereiden op dit omvangrijke project. ‘Laat dit een wijze les zijn’, zegt ze met lichte irritatie. ‘Zorg dat je alles qua vergunningen goed op orde hebt voordat je bewoners laat vertrekken. De druk op de woningmarkt is zo enorm, langdurige leegstand kunnen we niet tolereren. Vesteda is nu echt aan zet om door te pakken.’