Foeigesprekken en rollende ogen: ambtenaren die zich uitspreken tegen Israëlbeleid voelen zich gecensureerd
Zo’n 400 Amsterdamse en Rotterdamse gemeenteambtenaren roepen hun werkgevers op om meer ruimte te bieden voor kritiek op de Nederlandse steun voor Israël. Hoe vrij is een ambtenaar om zijn mening te uiten? ‘Je moet je mond open blijven trekken, maar dat moet wel intern gebeuren.’
Vóór de oorlog in Gaza gold Cem Akilli (33) als een talent binnen de gemeente Rotterdam. De projectmanager Haven en Maritiem kreeg zware dossiers toegeschoven, zoals de kwestie van cruiseschepen in de haven. Maar de houding van zijn werkgever veranderde sinds 7 oktober 2023, toen hij zich begon uit te spreken over de genocide in Gaza en de Nederlandse steun voor Israël. “Sindsdien heb ik wekelijks conflicten lopen.”
Akilli begon intern vragen te stellen via mails. Waarom mogen Israëlische schepen met wapens aanmeren in de Rotterdamse haven? Waarom faciliteert de gemeente een wapenbeurs in Rotterdam, waar wapens worden tentoongesteld die het Israëlische leger inzet? En waarom kleurde de Erasmusbrug in het geel-blauw van Oekraïne, maar is hetzelfde niet mogelijk voor Palestijnse slachtoffers? “Dit is structureel selectief omgaan met de grondwet. Het één geldt voor Oekraïne, het ander voor Palestina”, zegt Akilli.
De Rotterdamse ambtenaar kreeg een officiële waarschuwing voor het vermeend ‘lastigvallen van een collega van een ander cluster’ die hij mailde over de wapenbeurs in Ahoy. Hij zegt de afgelopen anderhalf jaar structureel tegen intimidaties en sancties aan te lopen. Ook is hij meermaals gevraagd ‘zijn neutraliteit te bewaren’. “Welke neutraliteit? Nederland heeft het Genocideverdrag verankerd in de grondwet. Ik vraag de gemeente slechts om te handelen naar de grondwet.”
Foeigesprekken
Waarom houdt de overheid zich niet aan haar eigen verdragen? Amsterdamse en Rotterdamse gemeenteambtenaren roepen in een petitie hun werkgevers op om te stoppen met het sanctioneren van medewerkers die zich kritisch uitspreken over de Nederlandse steun voor Israël. Ze spreken van waarschuwingen, ‘foeigesprekken’ en ‘zorgen over emotionele betrokkenheid’ van medewerkers.
In de petitie schrijven de ondertekenaars onder meer: ‘Volgens gezaghebbende instituties vindt er in Gaza een genocide plaats. Het Internationaal Strafhof heeft een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen premier Netanyahu. Wie de oorlogsmisdaden op 7 oktober veroordeelt zonder in dezelfde adem de oorlogsmisdaden die eraan voorafgingen en erop volgden dezelfde behandeling te geven, ondermijnt het internationaal recht.’
De petitie leidde vorige week tot vragen van Denk en D66 aan het Rotterdamse college. Inmiddels is de petitie ondertekend door meer dan vierhonderd ambtenaren die veelal werkzaam zijn bij de gemeenten Amsterdam en Rotterdam. Trouw sprak zeven van hen, de meesten anoniem, uit vrees voor gevolgen voor hun baan.
‘Blind voor onrecht in Gaza’
Na de dodelijke aanval van Hamas op 7 oktober 2023 hees de gemeente Amsterdam de Israëlische vlag voor één dag. Een Amsterdamse ambtenaar merkte tijdens een overleg op dat veel Palestijnen in de stad zich niet gehoord voelden. “Er werd met ogen gerold. Bij het volgende overleg was ik niet uitgenodigd. Er bleven alleen mensen over die niet heel kritisch zijn op Israël.”
‘Door dit alles slapen sommige collega’s slecht. Je krijgt het gevoel dat Nederland blind is voor al het onrecht in Gaza’
Sommige ambtenaren zeggen door leidinggevenden aangesproken te zijn op hun kledingkeuze, zoals een trui waarop een watermeloen – symbool van Palestijns verzet – staat afgedrukt. “Dat zou te activistisch zijn. Maar regenboogsymboliek en Black Lives Matter-logo’s mogen wel”, zegt een van hen. “Door dit alles slapen sommige collega’s slecht. Je krijgt het gevoel dat Nederland blind is voor al het onrecht in Gaza.”
Druk van gemeentebestuurders
Ook het socialemediagebruik van gemeenteambtenaren ligt onder de loep. “De eerste keer was ik op vakantie. Ik kreeg een telefoontje van mijn leidinggevende”, vertelt een van hen. “Of ik voorzichtig wilde zijn met mijn likes. Ik likete eind 2023 en begin 2024 posts over Israëlische bombardementen op vluchtelingenkampen en andere gebeurtenissen waar de Nederlands media in eerste instantie niet over berichtten. Later liet de leidinggevende doorschemeren dat hij onder druk werd gezet door gemeentebestuurders om mij daarop aan te spreken.”
“Als je je uitspreekt over Gaza, en dat valt op, of je wordt gesnitched (verklikt, red.), dan wordt je op je schouders getikt”, zegt een ervaren ambtenaar, die zich geregeld uitspreekt over de Nederlandse steun aan Israël. “Ik heb de ambtsbelofte afgelegd; dan ben je er niet alleen om de grondrechten van Nederlandse burgers te beschermen, maar ook die in de rest van de wereld. Deze grondrechten worden zo ontzettend grof met voeten getreden in Gaza, met Nederlandse steun aan Israël. Collega’s die zich hierover uitspreken krijgen reprimandes. Die mensen wil ik steunen.”
Loyale tegenspraak
“Merkwaardig”, zegt Frits van der Meer als hem verschillende voorbeelden worden voorgelegd. De hoogleraar vergelijkende bestuurskunde aan de Universiteit Leiden ziet het als een kerntaak van ambtenaren om zich uit te spreken en bestuurders te adviseren. Ook als hun advies tegen het beleid in gaat. Daar bedacht hij met collega Gerrit Dijkstra in 2015 een term voor: loyale tegenspraak. “Je moet je mond open blijven trekken. En de overheid moet daar ruimte voor bieden. Maar die kritiek moet wel intern gebeuren. Je kunt als ambtenaar niet publiekelijk tegen het beleid in gaan.”
Daarom vindt Van der Meer dat de ambtenaren met hun petitie een grens overgaan. “Een beroep op de ambtseed om politiek beleid daadwerkelijk te veranderen, gaat niet op. Dat is aan de politiek en de rechter, niet aan een onverkozen ambtenaar.” Ook merkt hij op dat ambtenaren voorzichtig moeten zijn met hun socialemediagebruik. “Je blijft wel het gezicht van de gemeente.”
Ook als dat beleid een regime steunt dat genocide pleegt? “Het is niet dat ik geen begrip heb voor de ambtenaren”, zegt de hoogleraar. “Het gaat hier niet om de inhoud, maar om de rol als ambtenaar zoals die is vastgesteld in de Ambtenarenwet.”
Waar het schuurt
De gemeenten Amsterdam en Rotterdam bevestigen dat er gesprekken plaatsvinden met medewerkers die zich uiten over maatschappelijke kwesties. Sinds de Maccabi-rellen faciliteert Amsterdam gesprekken met medewerkers bij wie ‘emoties spelen’ rond de oorlog in Gaza, onder leiding van ‘gespecialiseerde gespreksleiders’. Rotterdam doet iets soortgelijks, zegt woordvoerder “We voeren een gesprek over waar het schuurt, waar het kan schuren en over de gedragscodes voor ambtenaren.”
Volgens die gedragscode mogen medewerkers zich uitspreken over maatschappelijke kwesties, zolang zij daarmee het ‘functioneren van de gemeente niet schaden’. “En dan kom je in een enorm grijs gebied”, zegt hoogleraar Van der Meer. Volgens hem zijn er drie opties voor de ambtenaren die zich niet kunnen verenigen met het Nederlandse beleid. “Zich erbij neerleggen, een klokkenluidersmelding doen, of de ultieme optie: vertrekken. Je kan altijd nog de politiek in gaan.”
Een vernieuwde ambtseed
Niet iedereen is het daarmee eens. Zo riep Erik Pool, programmamanager Dialoog en Ethiek bij de Rijksoverheid, in januari op tot een openbaar debat over een ‘morele ondergrens’ in het handelen van ambtenaren, met oog op de Nederlandse houding tegenover Israël. “Dat is tot op heden nog niet of onvoldoende gedaan, door ons als beroepsgroep”, schreef hij op zijn LinkedIn-account. Volgens Pool is het juist aan ambtenaren om beleid dat in strijd is met de grondwet te bekritiseren, en mogelijk niet uit te voeren.
De Rotterdamse projectmanager Akilli is niet van plan om zich erbij neer te leggen en moedigt zijn vakcollega’s aan om zich ook uit te spreken. Hij beroept zich op de nieuwe ambtseed die dit jaar inging. Daarbij zweren ambtenaren vooral trouw aan het algemeen belang en de grondwet, en niet aan politieke leiders. “De toeslagenaffaire was voor mij een belangrijke motivatie om ambtenaar te worden en op te staan tegen onrecht. Als dit beleid een lopende genocide steunt, hebben we naast onze primaire loyaliteit aan de grondwet, ook nog met de menselijke kant te maken. Ik ben geen robot.”
De namen van de anonieme bronnen in dit verhaal zijn bekend bij de hoofdredactie.
Lees ook:
Hoor je als ambtenaar onpartijdig te zijn? ‘Over Gaza mogen we niks zeggen’
Ze was een van de eerste ambtenaren die zich uitsprak tegen de steun van de Nederlandse overheid aan de Israëlische regering. Nu ziet Faryda Hussein (40) de urgentie van haar werk toenemen. ‘Ambtenaren hebben de plicht op te komen voor de rechtsorde.’