Erdogan speelt hoog spel met arrestatie populaire oppositieleider: ‘Zelfs gematigde Erdogan-kiezers stappen over’

Ekrem Imamoglu (54) werd op 19 maart opgepakt en opgesloten enkele dagen voor hij verkozen zou worden als de volgende presidentskandidaat voor zijn sociaaldemocratische Republikeinse Volkspartij, de Cumhuriyet Halk Partisi (CHP). De burgemeester van Istanbul werd aangehouden op basis van vage beschuldigingen wegens ‘corruptie’ en ‘terrorisme’.

Volgens politicoloog en historicus Alp Yenen (Universiteit Leiden), gespecialiseerd in de politieke geschiedenis van het moderne Turkije en het Midden-Oosten, zijn de beschuldigingen er met de haren bijgesleept. “De zogeheten bewijslast is duidelijk gefabriceerd”, vertelt hij ons vanuit Nederland.

“Voor de corruptieklacht beweren ze een ‘anonieme informant’ te hebben, maar er is geen tastbaar bewijs getoond. Het is hypocriet ook, omdat Turkije onder het bewind van de AK-partij van president Erdogan bijna synoniem geworden is met corruptie. Het staat nu bij de lager gerangschikte landen, op plaats 107 van de 180, op de corruptie-index van Transparency International.

“Ook de terrorismebeschuldigingen, wegens banden met de Koerden, staan haaks op de huidige koers van Erdogans AK-partij om te onderhandelen met de Koerdische nationale beweging. Ik zie dus geen rechtsgrond voor vervolging. Dit heeft alle schijn van een politiek showproces.”

Net voor Imamoglu’s arrestatie werd ook zijn diploma ingetrokken. Bewijst dit dat er een strategie werd gevolgd om zijn kandidatuur onmogelijk te maken?

Yenen: “Ja. Ze trokken zijn universiteitsdiploma in omdat je minstens een vierjarig universitair diploma nodig hebt om presidentskandidaat te worden. Imamoglu vallen ze overigens niet aan omdat dat zijn diploma niet gehaald werd, maar omdat hij is overgestapt van een andere universiteit en er zogezegd onrechtmatig studiepunten werden meegenomen naar zijn nieuwe universiteit.

“Dit is zo vergezocht dat men nu ook diploma’s van andere afgestudeerden met een overdrachtgeschiedenis in vraag moet stellen, onder wie enkele hoogleraren.

“De ironie is dat er al jaren vragen zijn over president Erdogans eigen diploma. We weten dat hij zich inschreef, maar er is twijfel of hij zijn studies ook afwerkte.”

President Erdogan bracht al justitie onder zijn controle na de mislukte coup van 2016. Turkije is al een presidentiële democratie maar staat het land op het punt een autoritaire staat te worden waar de leider enkel ‘goedgekeurde’ oppositiekandidaten duldt die geen bedreiging vormen, zoals in Rusland?

“Gedurende Erdogans bewind sinds 2003, eerst als premier en sinds 2014 als president, zie je een lineaire progressie naar autoritarisme. Het tempo wisselt, soms gebeurt er een tijd niets, soms gaat het heel snel, na bijvoorbeeld de mislukte couppoging van 2016 en nu.

“Turkije werd door politicologen al genoemd als een ‘democratie met tekorten’ of een ‘falende democratie’, naargelang de interpretatie. Gaandeweg werd zijn beleid strikter en restrictiever, zodat we voor zijn bestuursmodel nu ‘concurrerend autoritarisme’ gebruiken.

“Dat betekent dat er nog competitie is toegestaan tijdens verkiezingen, maar er mag maar één speler dominant zijn: de regerende partij, die ook de verkiezingsregels bepaalt. Met Imamoglu’s arrestatie en diskwalificatie als presidentskandidaat is Erdogan duidelijk nog minder tolerant geworden voor competitie.”

Imamoglu was, na zijn herverkiezing voor een tweede burgemeesterstermijn vorig jaar, te sterk geworden?

“Ja. Het grote verschil met pakweg de Gezi Park-protesten van 2013, waarbij wekenlange betogingen tegen Erdogan in Istanbul hardhandig werden onderdrukt, is dat de regerende AK-partij toen nog een meerderheid achter zich had. Dat draagvlak veranderde nu in het voordeel van Imamoglu’s CHP.

“Wel heeft Erdogan nu nog veel meer dwangmiddelen dan twaalf jaar geleden. Zo is er bijna geen verschil meer tussen de staat en zijn AK-partij, omdat ze bijna de volledige controle hebben over politie en rechters. Maar van verkiezingsoverwinningen zijn ze niet langer zeker. Alle peilingen tonen dat Imamoglu populairder is dan de president. Ook Ankara’s CHP-burgemeester Mansur Yavaş ligt voor op Erdogan. De president wil duidelijk de volgende verkiezingen naar zijn hand zetten.”

Imamoglu vertegenwoordigt met zijn sociaaldemocratische CHP ook het seculiere Turkije, gesticht door Mustafa Kemal Atatürk. Pleegt Erdogan een coup tegen de beginselen van de moderne staat?

“Erdogan is al langer heel expliciet over zijn voornemen om de instellingen en de identiteit van de Turkse staat te veranderen naar het model van zijn nationalistisch-conservatieve partij.

“Daartegenover staat een interessante evolutie bij Imamoglu’s CHP. De Republikeinse Volkspartij kreeg de voorbije jaren een grotere aantrekkingskracht dan haar principes, die bestaan sinds Atatürk in 1923 de moderne Turkse staat stichtte. Vroeger waren ze ultrasecularistisch, radicaal tegen hoofddoeken en erg militaristisch. Nu hebben ze een progressievere kijk. Net daarom konden ze groeien.

“De CHP staat nu heel centraal in het politieke systeem, waardoor ze makkelijk samenwerken met andere partijen zoals de seculier-nationalistische IYI-partij of de pro-Koerdische DEM-partij. Ze winnen lokale besturen voor zich waar vroeger anders werd gestemd. Een voorbeeld: in Istanbul konden de Koerden voor hun partij stemmen, maar velen kozen strategisch voor Imamoglu. Zelfs al gematigd conservatieve AKP-kiezers van Erdogan zijn overgestapt naar Imamoglu.”

Er komen meer mensen op straat dan de CHP-aanhang?

“Ja. Mensen protesteren niet omdat dit hun politieke identiteit is, maar steunen Imamoglu omdat het land op een kritiek punt staat. Ze nemen het risico opgepakt te worden voor een politicus die ze als sterkste opposant beschouwen.”

President Erdogan kon dit protest zien aankomen. Waarom nam hij dan toch de gok hem te arresteren?

“Erdogan berekende zijn zwakte en sterkte. Hoe zwakker in de peilingen, hoe sterker hij zijn totale controle op de staat uitoefent. Hij kiest zijn moment ook tijdens een voor hem gunstige internationale situatie. Zo werd zijn betrokkenheid in de Syrische burgeroorlog gedurende lange tijd als grootste smet op zijn blazoen gezien, omdat er miljoenen vluchtelingen naar Turkije kwamen en het land betrokken raakte in de oorlog.

“Sinds de val van Assad eind vorig jaar kan hij dit plots voorstellen als overwinning, want de regimeverandering bracht machthebbers die bij hem aanleunen.

“Erdogan had ook verwacht dat de huidige CHP-voorzitter, Özgür Özel, niet aan radicale straatpolitiek zou durven doen, omdat hij uit de traditionele fractie stamt van burgerlijke elite en middenklasse. Özel toont nu tegen de verwachtingen in verrassend goed leiderschap op straat en roept zelfs op tot boycots tegen pro-AKP-bedrijven.”

Straatprotest is wel uitputtend. Wie houdt dit het langste vol?

“Het uithoudingsvermogen van de straatpolitiek is beperkter. Erdogan rekent erop dat hij het voordeel heeft op de lange termijn, omdat hij zijn dwangmiddelen zoals arrestaties wegens openbare ordeverstoring al vele jaren inzet.

“Een teken dat Erdogan zich voorbereidde op repressie is dat de rechtbanken enkele maanden geleden plots nog mensen vervolgden die betrokken waren bij de Gezi-protesten in 2013, om anderen af te schrikken. Er is nu een risico op toenemend staatsgeweld. De demonstranten zijn niet toegerust om zich daartegen te verzetten.”

Het economische klimaat verslechtert intussen. De inflatie stijgt al sinds 2018. Kan de onvrede daarover samenvloeien met de politieke manifestaties en uitmonden in een massale protestbeweging?

“Dat valt nog te bezien. De Centrale Bank heeft alvast enkele dagen na het begin van de protesten het grootste deel van de reserves uitgegeven die het afgelopen jaar waren verzameld. Ze verbrandde dus geld om de wisselkoers op peil te houden. De minister van Economie organiseerde in allerijl een conferentie met buitenlandse investeerders om ze gerust te stellen.

“Tot nu vond buitenlands kapitaal altijd een weg om met Erdogan samen te werken, maar nu is er een echt probleem door de onstabiele situatie. Als de Turkse justitie zo willekeurig omgaat met politici, dan geeft dat ook weinig vertrouwen aan internationale investeerders die rechtszekerheid willen om nieuwe fabrieken te openen. Als buitenlandse investeringen verder afnemen door de arrestaties, kan dat de repressie van de regering onhoudbaar maken.”

Er werden al meer dan 1.400 mensen gearresteerd. Wat we nooit vernemen is hoelang ze vastzitten.

“De bedoeling van dit soort arrestaties is om mensen bang te maken. Door de overvolle gevangenissen komen ze doorgaans vrij in afwachting van een proces, wat lang kan duren. Het zijn vooral invloedrijke politici en journalisten die langer in de cel verdwijnen.

“Voor Imamoglu werd ook Ümit Özdag opgepakt, de leider van een kleine ultranationalistische partij, omdat hij aan populariteit won. Ook enkele Koerdische politici zitten al lang vast.”

Welke impact heeft de beknotting van de persvrijheid op de Turkse samenleving?

“Er is nog een zeer levendige discussiecultuur, maar de AK-partij heeft in de loop van Erdogans bewind alle grote mediaconcerns van mainstreammedia geabsorbeerd of gecoöpteerd. Dat is ook een van de redenen waarom de conservatieve Turkse diaspora in Europa de president blijft steunen, want zij kijken naar pro-Erdogan-zenders. Ze zijn ook niet getroffen door de slechte economie of repressie in Turkije.

“De onafhankelijke pers vindt wel haar bewegingsvrijheid op sociale media, ook al probeert de overheid ook daar in te grijpen. Zo probeert het ministerie van Communicatie X-accounts van betogers te laten schorsen.”

Blijkbaar gaat X daar soms op in. Speelt het een rol dat president Erdogan vorig jaar gesprekken had met Elon Musk om een Tesla-fabriek te openen in Turkije?

“Dat vind ik moeilijk te beoordelen. Musk is heel onvoorspelbaar in dit soort zaken, die wellicht geval per geval worden bekeken. Musk en de VS-regering zijn daarentegen ook niet tevreden met Erdogans kritische houding tegenover Israël.”

Kan Erdogan het met Trump goed vinden, als ‘sterke mannen onder elkaar’?

“Het voorbeeld dat Trump geeft, door weinig belang te hechten aan de grondwet en het parlement, zorgt onder sommige Erdogan-aanhangers voor een mate van bewondering. Maar Erdogan had in Trumps eerste termijn géén goede verhouding met de VS-president. Het is dus niet zo dat alleenheersers automatisch goed met elkaar opschieten.

“Er zijn te veel tegengestelde belangen in het Midden-Oosten tussen Turkije en de Amerikanen die Israël steunen. Maar het speelde wel in het voordeel van Turkije dat Israël en de VS hielpen bij het verwijderen van Rusland en Iran uit Syrië en Trump isolationistischer werd.”

Tot nu toe is de Europese reactie gedempt. Heeft dat te maken met de oorlog in Oekraïne? Zonder toestemming van Erdogan komen er geen NAVO-schepen door de Bosporus naar de Zwarte Zee, terwijl men net nu een internationale troepenmacht voor Oekraïne in de steigers zet met een mogelijke rol voor Turkije?

“Europa’s reactie op Trumps Oekraïne-beleid, om meer uit te geven aan eigen defensie, komt Erdogan goed uit. Turkije heeft een grote defensie-industrie en een sterk leger. Erdogan wil na migratie nu ook Europa’s partner worden voor buitenland- en veiligheidsbeleid in de regio. Erdogan hoopt daarom dat de EU snel Imamoglu zal vergeten.

“Maar voor Europa toont diens arrestatie toch aan dat Erdogan geen betrouwbare partner is. De EU is daar niet blind voor. Ik denk dat ze tot nu bereid waren om veel zaken door de vingers te zien. Als de huidige politieke situatie ertoe leidt dat Turkije een grilligere partner wordt in internationale dossiers, zoals Oekraïne, kan zich dat tegen hem keren. Erdogan moet nu aan Europa bewijzen dat hij geen wispelturige en onbetrouwbare partner is.”

De volgende verkiezingen zijn pas in 2028. Erdogan is dan 74 en er staat geen opvolger klaar. Mag de jongere Imamoglu daarop hopen?

“Ja, een teken aan de wand voor Erdogan is dat Imamoglu’s CHP de voorbije dagen een soort voorverkiezing organiseerde voor hem als presidentskandidaat. Daar stemden al 15 miljoen mensen voor hem. Zij zijn dus klaar voor de verkiezingen.

“Erdogan daarentegen heeft de neiging om diegenen die in zijn AK-partij zijn charisma en steun zouden kunnen evenaren of overtreffen niet te tolereren. Zijn oude garde is al lang vertrokken en nieuwe gezichten zijn er niet. Hij wordt dus met een zeer problematische situatie geconfronteerd.

“Zijn partij is ooit opgericht door mensen die conservatief én arm begonnen, maar zichzelf door idealisme naar boven werkten op de sociale ladder. Nu wordt de AK-partij bevolkt door hun neven en nichten die met zilveren theelepeltjes opgroeiden in een moslimconservatieve burgerij, maar de voeling met hun armere kiezersbasis verloren.

“Imamoglu heeft dus het demografische draagvlak in zijn voordeel. Eerst moet hij wel uit de cel raken en aanvaard worden als presidentskandidaat, wat een lang proces belooft te worden.”