De foto’s van Ilona Plaum in Huis Marseille werken als een flipperkast: ‘Ik probeer je zo te ontregelen dat je denkt: waar kijk ik naar?’

In haar tentoonstelling in Huis Marseille loopt Ilona Plaum resoluut naar de hoogste verdieping. “Dan kunnen we lekker van boven naar beneden lopen.” Vervolgens vertelt de kunstenaar dat haar werk eigenlijk als een flipperkast zou moeten functioneren. “Aan de ene kant heb je een soort voorstelling waar je ingetrokken wordt en waarin je allerlei dingen ziet. Maar tegelijkertijd probeer ik dat kijksysteem zo te ontregelen dat je ook een terugslag krijgt. Dat je denkt: waar kijk ik naar? Dat je ervaart dat je kijker en observator bent. Dat is de positie die ik ook heb als ik fotografeer. Dan ben ik eigenlijk een buitenstaander.”

Plaum vergelijkt fotograferen met kijken als een wandelaar die boven op een berg staat. “Als je een weids overzicht hebt over een vallei heb je een groot overzicht voor je voeten. Dat lijkt voor mij op de positie en betekenis van de camera. Maar als ik aan het maken en spelen ben dan zit ik als het ware in de vallei, dan heb ik helemaal geen overzicht, geen gedachten over toen en nu. Dan zit ik helemaal in het moment.”

Het maken en spelen, dat is het schilderen, construeren, knippen en plakken. Als kijker word je inderdaad heen en weer geslingerd. Wat zie ik nu eigenlijk? Hoe is deze voorstelling gemaakt? Wat is echt, wat is gefotografeerd, wat is geschilderd? Door subtiele ingrepen in haar zelfgemaakte driedimensionale maquettes en geschilderde voorstellingen raak je als kijker steeds in de war.

Magisch

llona Plaum (1970) volgde de opleiding edelsmeden aan de Gerrit Rietveld Academie. Misschien komt daar haar oog voor detail vandaan, het zorgvuldig vormgeven van papieren silhouetten. In die bovenste zaal hangt bijvoorbeeld een foto van een vaas met bloemen. Een nietszeggend en platgetreden pad voor een kunstwerk misschien, maar er is toch meer aan de hand. De bloemen staan niet echt in een vaas, zowel de vaas als de bloemen zijn gefotografeerd op een soort pakpapier. Daarmee zijn weer een vaas en een bos bloemen ingepakt. Het spel tussen werkelijkheid en voorstelling krijgt nog een kers op de taart in de vorm van een glimlichtje op de vaas, dat als driedimensionaal object herhaald wordt naast diezelfde vaas.

En vergelijkbare glimlichtjes, een soort sterretjes, liggen als voorwerpen in de zaal. “Ik heb vroeger heel veel gevaren met mijn ouders, met een zeilboot. En ik was altijd gefascineerd door het zonlicht dat op het wateroppervlak danst. Het is iets wat totaal ongrijpbaar is, bijna magisch. Ik vond het leuk om zulke objecten bij de ruimte te betrekken. Dat je echt een verbinding kunt maken tussen de werken en de ruimte zelf. Huis Marseille is geen white cube, er zijn allemaal kamers met schoorsteenmantels. Dus ik vond het ook spannend om objecten te maken die doen denken aan voorwerpen die mensen op een schoorsteenmantel hebben staan.”

Plaum bouwt steeds driedimensionale opstellingen die uiteindelijk gefotografeerd en dus plat worden. Door kleine imperfecties in het beeld raakt de kijker steeds in verwarring, waardoor verwondering ontstaat over de zichtbare werkelijkheid. De ruimte achter een stilleven lijkt een hoek, maar in werkelijkheid is het een geschilderde plaat die net zo vlak is als de foto.

Azteken

Een pol gras tussen stoeptegels heeft vier schaduwen, waardoor een onwerkelijk beeld ontstaat. De foto gaat volgens Plaum over het eeuwigdurende ritme van dag en nacht, over de cyclus van leven en dood, over vaste, universele gegevens.

“Toen ik een jaar of twintig was kwam ik in Mexico-Stad een beeld tegen van een Azteekse godin. Het was van steen en helemaal symmetrisch opgebouwd. Ze zag er alles behalve lieflijk uit, met een rokje van kronkelende slangen, een ketting van afgehakte handen en harten om haar nek en uit haar mond kwamen slagtanden. Het beeld was dus helemaal symmetrisch maar het interessante was dat er een heel lichte knik in de figuur zat. Als je daarnaar kijkt, dan willen je hersenen dat corrigeren, die willen het rechttrekken. Dat hebben de Azteken bewust gedaan, om dat beeld tot leven te wekken. Het is een soort tovenarij, dat je als kunstenaar zulke middelen ter beschikking hebt. Dat soort ervaringen vind ik heel spannend om op te roepen.”

Plaum wil de kijker dus een actieve rol geven. Dat heeft er ook mee te maken dat ze bij de toeschouwer een ander soort bewustzijn wil aanspreken. “Ik ken wel ervaringen dat ik gewoon helemaal geen tijd en ruimte meer ervaar. Er is bijvoorbeeld een toestand tussen dromen en wakker zijn en die is ook belangrijk. We realiseren ons niet dat die er is en een functie heeft.”

David Hockney

Plaum vertelt dat haar fascinatie voor kijken deels voortkomt uit bewondering voor de kunstenaar David Hockney. In het boek Secret Knowledge beweert Hockney dat kunstenaars sinds de renaissance steeds realistischer zijn gaan tekenen en schilderen, mede door het gebruik van optische hulpmiddelen als spiegels, lenzen en de camera obscura.

Plaum: “Hockney heeft mijn ogen geopend voor het kijksysteem dat we hanteren. Schilderkunst en fotografie zijn al zo lang met elkaar verbonden en dat gaat echt ver terug. Het mooie aan Hockney is dat hij veel dingen vertelt vanuit het perspectief van een maker.” Het boek van Hockney heet niet voor niets Secret Knowledge, want kunstenaars deden volgens hem eeuwenlang geheimzinnig over hun optische hulpmiddelen.

Een goochelaar vertelt nooit zijn trucs, maar Plaum doet helemaal niet stiekem over hoe haar werk tot stand komt. “Uiteindelijk heb je een beeld dat werkt of niet. Het gaat niet om de trucs, maar om je verder te brengen. Dat je de ruimte begint te ervaren of de dimensies erachter, een soort surreële, vloeibare wereld.”

Ilona Plaum, Presence: t/m 22 juni in Huis Marseille, Keizersgracht 401