Geert Mak doet flink wat boeken weg: ze beschrijven een wereld die deze week ten einde kwam

Achterhaald, achterhaald, het ene na het andere boek kan weg. Geert Mak is zijn woning in Friesland aan het opruimen en de titels die hij uit ruimtegebrek wegdoet zijn heel andere dan hij een paar weken geleden zou hebben geselecteerd. “Ze beschrijven een wereld die niet meer bestaat.”

Dit was namelijk de week waarin de Amerikaanse president zonder overleg met zijn bondgenoten aan Poetin toezegde dat hij delen van Oekraïne kon houden. En dat Oekraïne een Navo-lidmaatschap kan vergeten. En dat Europa zelf maar moet zien hoe het Oekraïne en zichzelf verdedigt.

“We zien een radicale verandering in het politieke stelsel van de afgelopen tachtig jaar,” zegt Mak. “Een totale breuk met alle bestaande omgangsvormen.” Na de Tweede Wereldoorlog is onder leiding van de VS een wereldorde geschapen die uitgaat van overleg, compromissen, verdragen. Via de Verenigde Naties, de Navo en de EU werden brandjes geblust. “Natuurlijk ging er van alles mis, maar dit was in elk geval de intentie. Zeker de EU is echt een buitengewoon succesvol vredesproject geweest.”

Helemaal verbazingwekkend is de nieuwe Amerikaanse koers niet. “Trump valt terug op de oude neiging tot isolationisme. Dat is voor Amerika ook wel logisch. Het ligt veilig tussen twee grote oceanen in. Waarom zou het zich al te erg inspannen voor de rest van de wereld?”

Beleid VS

Geert Mak (78) publiceert op 20 april een boek over de jaren 30 en 40 in de VS en Europa. Ook president Roosevelt voerde aanvankelijk een isolationistisch beleid. “Alleen had hij als jongen veel in Europa gereisd. Er was in die tijd een sterke persoonlijke band tussen de Amerikanen aan de oostkust en ‘het oude continent’ waar hun voorouders vandaan kwamen. Die Amerikanen gingen ’s zomers eerder naar een Franse badplaats dan naar Californië.”

Roosevelt zag, als een van de weinigen, hoe gevaarlijk nazi-Duitsland werd en veranderde van koers. Maar nog tot december 1941 was er in het Congres geen meerderheid voor een oorlog in Europa. Pas toen Hitler Amerika met zoveel woorden de oorlog verklaarde, ging het roer om. Het was een dubbeltje op zijn kant.”

Mak wil zich niet te veel verliezen in de historische parallellen die je nu om de oren vliegen. EU-buitenlandchef Kaja Kallas zei bijvoorbeeld donderdag in een reactie: “Appeasement heeft nog nooit gewerkt.” Ze doelde op de toezeggingen die de Britse premier Chamberlain in 1938 deed aan Hitler: die mocht het tot Tsjechië behorende Sudetenland inlijven.

Chamberlain capituleerde, omdat hij als de dood was voor een herhaling van de Eerste Wereldoorlog, zegt Mak. Die was destijds maar twintig jaar geleden. Ook was het Westen absoluut niet klaar voor een oorlog, dus de Britse premier kocht tijd.

Mak ziet wel een andere overeenkomst met die jaren: “De naïviteit over met wie je te maken hebt. Ook in Nederland hoor je mensen zeggen dat we toch afspraken met Poetin kunnen maken. Nou, die man heeft herhaaldelijk internationale afspraken aan zijn laars gelapt en politieke tegenstanders vermoord. Hij is van een totaal andere categorie dan wij gewend zijn.”

Trump herkent het streven van Poetin

Maar genoeg geschiedenis. Want tegelijk ziet Mak iets anders. “Trump is namelijk ook heel expansief en dat was Amerika jarenlang niet. Hij heeft het over het annexeren van Groenland, hij droomt van Canada. Zoals China Taiwan wil inlijven, en Poetin de gebieden die bij het groot-Russische rijk hoorden. Trump herkent het streven van Poetin in zichzelf. Dat verklaart veel. Het is Make America, Russia and China great again.”

Maar wat zegt Geert Mak dan tegen mensen die stellen: die Trump doet het toch maar, hij is een kerel. “Hij is geen kerel, hij is ook geen fantastische onderhandelaar: hij geeft alles al weg. Hoewel ik me ook voortdurend afvraag wat hij daarvoor terugkrijgt. Misschien de vrije hand in Groenland?”

Trump is ook heel erg gericht op de korte termijn. “Hij laat nu Elon Musk tekeergaan in het ambtelijk apparaat. Hij beseft kennelijk niet dat iedere president dat apparaat nodig heeft om welk beleid ook door te voeren. Hij zit als een jongetje een wekker uit elkaar te halen, maar heeft geen idee hoe-ie ’m weer in elkaar moet zetten.”

Chaos en onvoorspelbaarheid

Het communisme, het nazisme, dat waren ideologieën die iets wilden met de wereld, zegt Mak, hoe vreselijk ook. Trump daarentegen schept chaos en is vooral uit op persoonlijke macht. En is volkomen onvoorspelbaar. Dat kan goed werken in vastgoeddeals, maar is levensgevaarlijk in internationale betrekkingen.

“De Koude Oorlog kende gevaarlijke momenten, maar het was ook een dans met een strakke choreografie. Moskou wist wat Washington ging doen en omgekeerd. Trump vliegt als een voetzoeker over de dansvloer.”

Mak noemt als voorbeeld dat de VS niet in Oekraïne betrokken wil zijn om te letten op nakoming van de met Moskou te maken afspraken. “De Zuid-Koreanen hebben na het einde van de Koreaanse oorlog in de jaren 50 kunnen standhouden, doordat de Amerikanen er met hun volle macht achter gingen staan. Decennialang. Oekraïne krijgt alleen maar beveiliging van Europese staten zonder Navo-garanties.”

Tekenend is welke boeken Mak vooraan zet in zijn nieuwe boekenkast: titels over ineenstortende wereldrijken. Een narcistische leider, een ongekozen functionaris die de macht van instellingen ondermijnt. Amerika heeft er de verschijnselen van, zegt hij.

“De Amerikaanse president is in de kern een getemde zonnekoning. Toen ze aan het einde van de 18de eeuw hun democratie opzetten, hadden de Founding Fathers nog geen ander voorbeeld. Dus de president heeft veel macht, maar die wordt wel beperkt door onafhankelijke rechtspraak, door de staten, een vrije pers, het Congres. Als je al die draadjes doorsnijdt, dan krijg je die ouwe zonnekoning weer terug en dat kan link worden.”

Rol van Europa

En de gevolgen voor ons in Europa? We zijn kwetsbaar geworden, zegt Mak. Dat is de prijs voor slaapwandelen. “Lang heeft Europa niet willen zien hoe gevaarlijk Rusland zich ontwikkelde, zeker na 2014. Europa heeft ook enorme moeite om zichzelf te zien als een grootmacht. In potentie zijn we natuurlijk hartstikke rijk en zelfs militair behoorlijk sterk. Maar we moeten het wel zo organiseren. Dus niet alsmaar met je nationale trots in je kop elk je eigen soort granaten produceren die niet op elkaars geschut passen, om maar wat te noemen. Of een JSF aanschaffen terwijl je weet dat elk moertje daarvan de komende vijftig jaar moet worden aangedraaid door een Amerikaan.”

Ook een historicus kan niet in de toekomst kijken, maar toch: hoe gaat het verder? In het sombere scenario gaat Oekraïne misschien toch weer eigen kernwapens ontwikkelen. (In 1994 heeft ze die opgegeven in ruil voor veiligheidsgaranties van Rusland en de VS.) Duitsland misschien ook, schetst hij. Rusland zal, als het in Oekraïne de handen vrij heeft, kijken hoe het de Baltische landen kan inlijven - volgens de Scandinavische inlichtingendiensten kan dat al over een jaar of twee. “Over een paar jaar hebben we dan een cyberoorlog, en misschien ook een echte.”

Vredesproject wordt overlevingsproject

Kan een goede afloop ook? “Jawel, dan is iedereen wakker geworden en hebben zich allerlei tegenkrachten gevormd. Dan hebben in de VS de instellingen toch een grondwettelijke rem op de president weten te zetten. Dan zijn er tussentijdse verkiezingen geweest waardoor Trump de steun in het Congres weer verloor. En hebben wij in Europa een nieuw Europees verdrag op poten gezet. Waarbij veel onderwerpen die gewoon nationaal georganiseerd moeten worden, van het vestigingsbeleid in de winkelstraten tot de samenstelling van lokale producten, weer terug zijn waar ze horen. En waar juist Buitenlandse Zaken en veiligheid Europees zijn georganiseerd.”

Geert Mak hoopt dat Europese politici over hun eigen schaduw heen kunnen springen, zoals hun voorgangers in de jaren 50 dat ook konden. “Die hadden allemaal de oorlog meegemaakt. Toen was het een vredesproject. Nu zeg ik je: het is een overlevingsproject.”