‘Iedereen is bang’: Nederlandse onderzoekers in de VS over wetenschap in tijden van Trump

‘Ze willen de boel bewust breken’, vermoedt een Nederlandse medisch wetenschapper, werkzaam bij de Centers for Disease Control and Prevention (CDC), het Amerikaanse RIVM. ‘De regering brengt iedereen in verwarring met rare ideeën over bijvoorbeeld de bouw van een Rivièra in Gaza’, zegt hij, ‘terwijl ze ondertussen vrijwel onopgemerkt de hakbijl in de wetenschap zet.’

De onderzoeker belt met zijn thuistelefoon en wil alleen praten onder voorwaarde van anonimiteit. ‘We hebben gag orders gekregen, we mogen niet communiceren met mensen in het buitenland’, legt hij uit. Droog lachje: ‘We mogen ook niet in group calls zitten. Alleen communicatie met één ander tegelijk is toegestaan. Ik heb niet kunnen achterhalen waarom.’

In de wetenschap geldt Amerika als het beloofde land. Geen natie ter wereld die zoveel uitgeeft aan onderzoek, geen land dat zoveel Nobelprijzen binnenhaalt. Vanuit de hele wereld trekken studenten en wetenschappers naar de gezaghebbende laboratoria en iconische universiteiten van het land.

En dan nu, in dat gidsland, deze omwenteling, in nog geen vier weken tijd. Een groter contrast dan dat tussen het open, internationaal verbonden karakter van de wetenschap en de in zichzelf gekeerde, rancuneuze politiek van Donald Trump is nauwelijks denkbaar.

Spervuur

Sinds zijn inauguratie opende president Trump met een spervuur van presidentiële decreten onder meer de aanval op wat hij ‘woke genderideologie’ noemt. Hij zegde de samenwerking op met de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), omdat de VS daar volgens Trump onevenredig veel aan betalen, stapte uit het Klimaatakkoord van Parijs en zette de uitbetaling van al toegekende onderzoeksbeurzen stop om meer grip te krijgen op welke wetenschap wel en geen geld krijgt.

En dat is nog maar een kleine greep uit alle besluiten. Wetenschappers die ze proberen te volgen, worden er tureluurs van. ‘Er is veel onzekerheid en vrijwel geen directe communicatie vanuit de overheid’, zegt astronoom Benne Holwerda, verbonden aan de University of Louisville in Kentucky.

‘De wereld staat hier op zijn kop. Het is chaos’, zegt de CDC-wetenschapper. ‘Iedereen is bang. De normale regels lijken niet meer te gelden.’

De Volkskrant nam contact op met Nederlandse wetenschappers verbonden aan veertien universiteiten en onderzoeksinstituten in de VS. Zes van hen wilden überhaupt niet praten. Dertien, van wie een deel anoniem, wilden dat wel.

De twijfel om naar buiten te treden is niet gek, nu de Amerikaanse regering onder dreiging van ontslag eist dat collega’s in dienst van de overheid, inclusief wetenschappers bij nationale instellingen, elkaar verlinken wanneer ze blijven werken aan diversiteitsbeleid, zo blijkt uit e-mails die in handen zijn van de Volkskrant.

Tranen op kantoor

Aan sommige universiteiten wordt de sfeer sinds het aantreden van Trump steeds grimmiger. Silvie Huijben, een in Wageningen opgeleide malaria-onderzoeker, vertelt hoe er op de campus van haar Arizona State University een groep Republikeinse studenten hun medestudenten staande hield, en hen opriep om op zoek te gaan naar studenten die illegaal in de VS verblijven. ‘Stel je voor, een oproep om je medestudenten aan te geven. Er kwam uiteindelijk ook tegenprotest. Maar dit zet je wel aan het denken: is dit het land waar je wilt blijven?’

‘Er hangt hier niet zo’n leuk sfeertje momenteel’, oordeelt ook de onderzoeker van de CDC. ‘Het ministerie van Volksgezondheid vroeg een lijst te sturen met de namen van wetenschappers die in hun proeftijd of nog op een tijdelijk meerjarencontract zitten. Beide groepen hebben een heel grote kans op ontslag. Gisteren kregen drie van mijn mensen te horen dat ze op zo’n lijst staan. Goede collega’s, die erg productief zijn en van wie twee hier al vijftien jaar of langer werken. Dus dat waren tranen op mijn kantoor.’

Dik twintig jaar werkt hij nu in de VS, maar zo bont als onder Trump heeft hij het nog niet meegemaakt. ‘Ik heb veel gelezen over de Tweede Wereldoorlog en ik zie veel overeenkomsten met het Duitsland van de jaren dertig.’

Sander Breur, werkzaam bij het Amerikaanse deeltjesversnellerlaboratorium SLAC, snapt die associatie. Hij is de kleinzoon van Aat Breur-Hibma, een bekende verzetsstrijder en tekenaar die in concentratiekamp Ravensbrück belandde. ‘In mijn jeugd kwam ik daardoor vaak op plekken waar de Tweede Wereldoorlog werd herdacht. Ik snapte nooit écht hoe een land kon afglijden naar dit soort onverdraagzaamheid, maar na wat ik de laatste zes jaar in de VS heb zien gebeuren, denk ik dat ik het eindelijk begrijp.’

Hij wil daarbij geen een-op-eenvergelijking maken. ‘Als je iets fascisme noemt, is het moeilijk om nog discussie te voeren. Maar wat we hier in de VS zien gebeuren, ook wat nu aan de universiteiten plaatsvindt, is heel zorgwekkend.’

Biologische waarheid

Neem nu het presidentiële besluit van 29 januari, met de weinig aan de verbeelding overlatende titel ‘Vrouwen beschermen tegen extremistische genderideologie en het herstellen van de biologische waarheid in de federale overheid’. Na dat decreet gingen ruim achtduizend overheidswebsites op zwart. De CDC riep zijn wetenschappers op te stoppen met elke vakpublicatie ‘die genderideologie bevordert of promoot’. Ingediende, maar nog niet gepubliceerde wetenschappelijke artikelen moesten halsoverkop worden teruggetrokken.

Breur vertelt hoe zijn collega’s bij Fermilab het bevel kregen vanuit het ministerie van Energie om alleen nog maar de Amerikaanse vlag te hijsen. ‘Dat is om te voorkomen dat ergens nog de regenboogvlag wappert. Maar zij hadden naast de nationale vlag ook de staatsvlag hangen. Plus alle internationale vlaggen van de landen van de partnerinstituten waarmee ze samenwerken. Die zijn nu weg.’

‘Ik kijk elke dag of onze site nog in de lucht is’, zegt Henny Bos, hoogleraar sexual and gender diversity in families and youth in Amsterdam. Bos is co-onderzoeker van de langstlopende studie naar lesbische moeders, een onderzoek dat in 1980 in de Verenigde Staten werd opgezet en waarbij wetenschappers van de Universiteit van Amsterdam samenwerken met Amerikaanse collega’s.

Dat project is niet afhankelijk van subsidie van de Amerikaanse federale overheid, maar de projectleiders stelden voor de zekerheid de teksten op hun website al veilig, zodat ze in geval van nood naar een niet-Amerikaanse host kunnen uitwijken. ‘Wat er nu gebeurt, is censuur op ongekende schaal.’

Een Nederlandse universitair docent die anoniem wil blijven en op een Amerikaanse universiteit onderzoek doet naar seksuele en genderdiversiteit spreekt over chaos en paniek onder collega’s. ‘Een complete bevolkingsgroep wordt gewist.’

Over de gevolgen tast hij in het duister. ‘De decreten zijn zo breed en vaag opgezet’, vertelt hij via een videoverbinding, ‘dat niemand precies weet wat ermee wordt bedoeld, zelfs in het Witte Huis niet. Wat wordt bijvoorbeeld verstaan onder het bevorderen of promoten van genderideologie? We kijken allemaal maar een beetje met de dag wat de schade is en of we morgen nog door kunnen.’

‘Terwijl onderzoek hard nodig blijft: de zelfmoordcijfers onder lhbti-jongeren zijn vier tot zes keer hoger dan onder hun leeftijdsgenoten. En de laatste week zien we een enorme piek in telefoontjes bij de zelfmoordpreventielijnen voor deze groep.’

In het vizier

Ook buiten het genderonderzoek heeft het nieuwe beleid gevolgen. ‘Als afdeling zijn wij veel bezig met diversiteit en inclusiviteit en daar zijn we ook trots op’, zegt astrofysicus Alexander van der Horst, hoofd van de afdeling natuurkunde van de George Washington University. Hun diversiteitsprogramma’s hebben effect: de afdeling is veel diverser dan het landelijk gemiddelde.

Alleen is dat plots niet langer iets om mee te pronken. ‘Onze universiteit ligt op vier straten afstand van het Witte Huis. We bevinden ons daardoor in het vizier van de politiek. Ik heb liever niet dat de namen van onze groepen en commissies, en de studenten en stafleden die daar deel van uitmaken, in de krant komen. We willen geen doelwit worden.’

Malaria-onderzoeker Silvie Huijben wilde het liefst studenten uit minderheidsgroepen en gezinnen met ouders zonder universitaire opleiding voorrang geven bij een laboratoriumcursus met een beperkt aantal plaatsen. ‘We hebben mensen nodig van alle achtergronden en ervaringen, zeker als het gaat over malaria. Maar als je dit in open competitie doet, krijg je een lab vol witte kopjes. Witte studenten met een rijke achtergrond hebben meer ervaring en zien er op papier dus beter uit.’

Positief discrimineren mag echter niet meer, dus zoekt Huijben naar andere manieren om hetzelfde te bereiken. ‘Het beste wat ik nu kan doen, is adverteren onder de juiste doelgroepen.’

Zomerstage

Trump maakt het met zijn besluiten nog lastiger voor mensen om te klimmen op de sociaal-economische ladder. ‘Vergeet ook niet dat in de VS, nog veel meer dan in Nederland, enorme inkomensverschillen bestaan tussen bevolkingsgroepen. Een gemiddeld wit gezin heeft veel meer te besteden dan een gemiddeld zwart gezin’, zegt natuurkundige Sander Breur. Dan hakt het er extra in wanneer alle DEI-programma’s – Diversity, Equity and Inclusion – worden opgeschort.

‘Er zouden deze zomer studenten van community colleges (een type vervolgopleiding die voorbereidt op toelating tot een bacheloropleiding, red.) langskomen voor zomerstages’, zegt hij. Die afspraken zijn allemaal afgezegd. ‘Als je veel geld hebt, dan kun je je kinderen naar een goede universiteit sturen. Heb je minder geld, dan gaan ze naar een community college.’

Die studenten hebben zomerstages nodig om onderzoekservaring op te doen, en daar komt geen positieve discriminatie bij kijken. ‘Maar alles wat ook maar een zweem van DEI heeft wordt nu gekapt. Voor de zekerheid.’

Mede door de verschuivende tijdgeest heeft Breur na zes jaar besloten de VS te verlaten. ‘Mijn vrouw en ik wisten al langer dat we niet oud wilden worden in de VS. De gebeurtenissen hier versnelden onze keuze. Daarom kan ik ook vrijuit praten. Ik hoef me geen zorgen te maken om mijn baan.’

Voor veel van zijn collega’s ligt dat anders. Breur: ‘Wij geven bijvoorbeeld een DEI-nieuwsbrief uit, maar denken dat we die niet meer moeten versturen. Als de overheid ziet wie zo’n nieuwsbrief ontvangt, kan dat een reden zijn om die mensen te ontslaan.’

Ondertussen kijkt hij met lede ogen toe hoe zijn werk wordt afgebroken. ‘Met een collega kreeg ik een beurs van het ministerie van Energie om DEI-onderzoek te doen. Recentelijk ontvingen we een dwangbevel om daar direct mee te stoppen, terwijl de beurs eigenlijk nog een jaar doorloopt. En het ging om onschuldige dingen, hè: om vrouwelijke collega’s te helpen met kinderopvang wanneer ze naar een congres moesten, bijvoorbeeld.’

Kortingen op budget

Wie in overheidsdienst is, moet vrezen voor kortingen op het onderzoeksbudget. Als eerste schot voor de boeg legde de regering-Tump alle uitgaven voor wetenschap tijdelijk stil. ‘Ik kan nog niet eens pipetjes bestellen, of de vergoeding betalen als ik een onderzoeksartikel wil publiceren’, vertelt een van de onderzoekers.

Vervolgens moesten de zogeheten ‘indirecte kosten’ van medisch overheidsonderzoek terug naar 15 procent, een besluit dat deze week juist weer tijdelijk werd geblokkeerd door de rechter. ‘Als dat straks toch doorgaat, zal dat vergaande gevolgen hebben’, verwacht malaria-onderzoeker Huijben. ‘Deze kosten, bij ons instituut 56 procent, zijn niet voor het kopen van chemicaliën en pipetten, maar zorgen dat alle faciliteiten worden onderhouden. Het onderhoud van apparatuur, maar ook het loon van de laborant, personeel dat de administratie doet en de labveiligheid keurt, enzovoorts.’

En dan moet de echte klap nog komen. ‘Waarschijnlijk moet ik hele onderzoekslijnen uit mijn programma stoppen’, zegt de CDC-groepsleider. Een Nederlandse universitair docent die al jaren bij een Amerikaanse universiteit werkt, vreest dat hij binnenkort terug naar Nederland moet. ‘Als mijn onderzoeksbudget wordt stopgezet, verlies ik mijn aanstelling en daarmee ook mijn visum.’

Sommige wetenschappers vragen zich overigens af of de plannen van Trump uiteindelijk echt doorgang zullen vinden. Een aantal van de wetenschappelijke websites die op zwart gingen, komen bijvoorbeeld inmiddels stapsgewijs weer online. ‘We mogen sommige websites weer updaten, de routinedingen. Het is een klein beetje aan het afzwakken’, zegt een CDC-medewerker. ‘Het onderzoek dat we doen is gewoon belangrijk. Wat dat betreft ben ik optimistisch dat het wel weer overwaait’, zegt een ander.

Voorlopig zit er niets anders op dan geduld te hebben, oordeelt astronoom Holwerda. ‘Blinde paniek heeft geen zin.’ Malaria-onderzoeker Huijben kijkt het liefst naar de lange termijn. ‘We leven hier wel in een democratie. Dit is tijdelijk, over vier jaar zijn er weer verkiezingen. Over tien, vijftien jaar mag je hopen dat we hierop terugkijken en tot het inzicht zijn gekomen: dit nooit weer.’

‘Drill, baby, drill’

Dat neemt op de kortere termijn echter niets weg van de diepe zorgen die wetenschappers voelen. Neem bijvoorbeeld klimaatwetenschapper Joost de Gouw, die al dertig jaar werkt aan de University of Colorado in Boulder. In woord (‘Drill, baby, drill’) en daad (door uit het Parijse Klimaatakkoord te stappen) heeft Trump immers aangegeven het klimaat geen prioriteit te geven.

De Gouw wijst op het kapitaal van zijn universiteit, zoals belangrijke reeksen van metingen van broeikasgassen die al sinds de jaren vijftig lopen. ‘Onze programma’s zijn voor de hele wereld van belang. Het kost decennia om een lab als het onze op te bouwen, dus als je een deel verliest, ben je dat voor altijd kwijt. De wetenschappers die hier werken zijn van wereldniveau. Die krijg je niet zomaar terug.’

Hij vertelt over de naderende kennismakingsdagen: ‘Over twee weken komen er nieuw toegelaten PhD-studenten (promovendi, red.) kijken op onze faculteit. Ik ben bang dat veel van hen ervan zullen afzien om nu te beginnen.’

Toch zeggen sommige wetenschappers ook: helemaal onzinnig zijn de bezuinigingen niet. ‘Natuurlijk, de overheidsorganen zijn hier enorm logge apparaten’, zegt een van hen. Maar het is de botte bijl die zorgen baart. ‘De capabele mensen gaan straks als eersten weg.’

Bij de CDC is Trumps terugtrekking uit het internationale landschap ondertussen een fiks pijnpunt. ‘We hadden veel samenwerkingsverbanden met de Wereldgezondheidsorganisatie. Maar nu moeten onze mensen die daar werken terugkomen’, vertelt een Nederlandse groepsleider. ‘Dat is heel zorgwekkend. Hoe moeten we bijvoorbeeld de formulering van het griepvaccin voor volgend jaar opzetten? Dat doen we altijd met behulp van de data van de WHO.’

Of, een rampscenario: wat als er plots een ebolageval in de VS opduikt, nu die ziekte huishoudt in Afrika? ‘Ik betwijfel of we er dan op tijd bij zijn. Het systeem ligt helemaal in duigen.’ Alles bij elkaar is het ‘buitengewoon dom’ om uit de WHO te stappen, vindt ook malaria-onderzoeker Huijben. ‘Het is gewoon je hoofd in het zand steken.’