Drie weken na de Drentse kunstroof zijn de schatten nog niet terecht. Hoe groot is de kans dat ze nog worden gevonden?

Het is de nacht van 24 op 25 januari als met explosieven een toegangsdeur uit het Drents Museum wordt geblazen. In dat museum is op dat moment de tentoonstelling Dacia – Rijk van goud en zilver te zien. Drie inbrekers nemen in totaal vier objecten uit de expositie mee, waarvan de meest opzienbarende de gouden helm van Coțofenești is.

Het onderzoek naar de roof draait sindsdien op volle toeren. Het OM maakte deze week bekend dat de drie verdachten – twee mannen en een vrouw uit Heerhugowaard – voorlopig vast blijven zitten. Eerder in de week werd bovendien duidelijk dat de Nederlandse en Roemeense autoriteiten zich hebben verenigd in een zogenoemd joint investigation team. Ze krijgen daarbij steun van Eurojust, de organisatie voor justitiële samenwerking in de EU.

Roemenië is erop gebrand de stukken terug te halen, waarbij de focus op de helm ligt. Het imposante, versierde object geldt als archeologisch topstuk in Roemenië. Die status maakt de helm herkenbaar en daarmee dus onverkoopbaar op de legale kunstmarkt. Maar dat betekent niet dat criminelen er niets mee kunnen.

Kunstdetective

Kunstroof is zo oud als de kunst zelf, benadrukt kunstdetective Arthur Brand, die geregeld met de autoriteiten samenwerkt om gestolen werken terug te halen. Met regelmaat ontvreemden dieven stukken, hoewel veruit de meeste kunstobjecten bij woninginbraken worden gestolen.

Dieven die zich richten op musea, zijn volgens Brand in de minderheid. Ze hebben vaak een specifiek soort koper voor ogen, een koper die Brand omschrijft als Dr. No, een personage uit de gelijknamige Bond-film (1962). De antagonist van Bond laat zich in die film voorstaan op zijn collectie gestolen meesterwerken. Maar, zo verduidelijkt Brand, zulke kopers bestaan eigenlijk niet. ‘Als je geld genoeg hebt, koop je geen gestolen kunst. Je kunt het namelijk niet nalaten en niet tentoonstellen.’

Onderpand

Wat volgens hem overblijft: het kunstwerk in het criminele circuit gebruiken als onderpand, bijvoorbeeld bij een drugsdeal. Een handelaar die een partij cocaïne inkoopt, kan bijvoorbeeld afspreken de helft vooraf te betalen en de andere helft achteraf. Voor de de leverancier kan het gunstig zijn om voor die laatste helft een onderpand te vragen in de vorm van een waardevol kunstwerk.

Daarnaast kan kunstroof strategisch van aard zijn, legt Brand uit. Criminelen ontvreemden in zo’n geval prominente werken om ze bij justitie als wisselgeld te gebruiken. Zo’n zaak deed zich in 2020 voor, toen een werk van Van Gogh werd gestolen uit het Singer Laren.

Dat werk werd in de onderwereld onderhands verkocht, vertelt journalist Lex Boon, die een boek streef over de tientallen keren dat een Van Gogh werd ontvreemd. Boon: ‘Het werd gekocht door iemand die al vastzat en nog in afwachting was van zijn zaak. Op basis van gekraakte berichten naar handlangers kon justitie ontcijferen dat hij van plan was om het werk in ruil voor strafvermindering aan te bieden.’

‘Is me vrijheid ga er mee chanteren als ik 6 jaar krijg,’ appte de crimineel naar een contact van hem. Nutteloos, meent zowel de journalist als kunsthistoricus Brand. Ooit sloot justitie zulke deals wel, maar dat doet ze uit principe niet meer. De gedachte daarachter is dat kunstroof niet mag worden aangemoedigd, zegt Boon.

726 gram goud

Bij de gestolen helm ligt het vermoedelijk weer anders. In tegenstelling tot geschilderde doeken is de uit Assen gestolen helm gemaakt van 24-karaats goud. Met 726 gram aan gewicht vertegenwoordigt het object zo’n 65 duizend euro. Dat maakt het omsmelten van de helm tot een aantrekkelijk alternatief voor dieven, zegt Donna Yates, archeoloog verbonden aan de Universiteit van Maastricht. Zij specialiseerde zich in (grensoverschrijdende) roofkunst.

De diefstal doet haar denken aan een roof uit 2017. Toen werd een 100 kilo zware gouden munt uit het Bodemuseum in Berlijn gestolen. Experts waarschuwden meteen dat de munt, gemaakt in Canada, waarschijnlijk zou worden omgesmolten en in deeltjes zou worden verkocht. Drie mannen werden voor de roof uiteindelijk veroordeeld tot celstraffen, maar de munt werd nooit gevonden. Roemenië vreest dat de helm van Coțofenești een zelfde soort lot is beschoren.

Onderzoeker Yates en kunstdetective Brand vermoeden dit ook. Zij benadrukken beiden dat de eerste dagen na een kunstroof van cruciaal belang zijn. De ervaring leert namelijk dat wanneer een gestolen werk binnen die tijd niet is gevonden, het zelden boven water komt.

Omsmelten

Dat kunstschatten vervaardigd van edelmetalen eerst moet worden omgesmolten voordat ze verkocht kunnen worden, is geen bezwaar, denken beide deskundigen. Lukt dat niet in Nederland, dan biedt het buitenland mogelijkheden: eerdere diefstallen wezen uit dat gestolen kunst in Europa makkelijk de grens over te brengen is.

Ongeacht of de helm en de armbanden gevonden worden, is de diefstal een ‘genânte zaak’ voor Nederland, concludeert archeologe Yates. Een zaak die de staat bovendien geld kan gaan kosten: afgesproken is dat Nederland voor een derde van het verzekerde bedrag garant staat.

Dat betekent dat Roemenië niet geheel met lege handen achterblijft wanneer de stukken daadwerkelijk omgesmolten zijn. Nederland zal Roemenië volgens RTV Drenthe mogelijk 6 miljoen euro moeten betalen, al wil het verantwoordelijke ministerie van Cultuur en Onderwijs daarover nog geen uitspraken doen.

Hoe dan ook zal iedere vorm van financiële compensatie voor Roemenië slechts een schrale troost zijn, denkt wetenschapper Yates. ‘De helm is uniek. Hij is onvervangbaar en daarmee eigenlijk onbetaalbaar. Een zak geld levert ze niet eenzelfde exemplaar op.’