Koen (16) woont na acht jaar weer thuis – een jeugdbeschermer besloot met moeder en kind te gaan praten

Daar zit Koen dan, blond haar, zwarte capuchontrui, mobiele telefoon binnen handbereik, thuis, aan de eettafel van zijn moeder. Net een gewone 16-jarige, maar wel eentje die ruim acht jaar uit huis geplaatst is geweest. Na jaren in een pleeggezin en een paar maanden in een instelling woont hij sinds afgelopen zomer weer thuis. Op de vraag of dat bevalt, geeft hij het antwoord dat pubers vaker geven op vragen van volwassenen. ‘Ja… prima.’

Zijn moeder, Yvonne van Dijk (56), zit naast hem. Ze oogt veel meer ontspannen dan toen de Volkskrant haar in 2021 voor het eerst sprak. Dat jaar had de rechter haar het gezag over haar zoon afgenomen, na een jarenlange vruchteloze strijd met de jeugdbescherming om haar zoon bij haar terug te krijgen. Die was op 15 april 2016 op last van de rechter bij haar weggehaald, 7,5 jaar oud.

De ellende voor Yvonne begon met een conflict met de basisschool, die Koen tegen de zin van zijn moeder naar het speciaal onderwijs wilde sturen. Zij reageerde daar zo heftig op, dat bij de school en de hulpverlening het idee postvatte dat haar kind bij haar niet veilig was. ‘Over mijn lijk’, zou ze bijvoorbeeld hebben gezegd.

Dat beeld kon zij daarna niet meer keren. In het uitgedijde dossier staat Yvonne te boek als een extreem lastige vrouw en Koen als een kind met ‘complexe problemen’ dat fors achterloopt in zijn ontwikkeling. Dagbesteding zou voor hem het hoogst haalbare zijn. ‘Hij heeft intensieve begeleiding nodig, 24 uur per dag, een-op-een’, schreef de rechter in juli 2023 over hem, op basis van informatie van de vorige jeugdbeschermer.

Terugkeer naar zijn moeder was geen optie, volgens de rechter. Zij zou niet in staat zijn ‘de verantwoordelijkheid voor de verzorging en opvoeding van Koen duurzaam te dragen’. Maar nu is alles anders. Koen schuift zijn capuchon over zijn hoofd en stapt op zijn fatbike. Om 14 uur moet hij op zijn werk zijn, als vakkenvuller bij de lokale supermarkt.

‘Doei’, zegt zijn moeder. Nonchalant steekt Koen zijn hand op, ten afscheid. Dan rijdt hij de straat uit.

Toeslagenaffaire

Het roept de vraag op hoe een situatie zo kan kantelen. Staat deze terugkeer van een uithuisgeplaatst kind voor méér? Is het systeem van de jeugdbescherming veranderd sinds het, mede door de nasleep van de toeslagenaffaire, zo onder vuur kwam te liggen?

Yvonne is geen door de toeslagenaffaire gedupeerde ouder. Maar toevalligerwijs vroeg zij halverwege 2021 aandacht voor haar zaak, net voordat het Centraal Bureau voor de Statistiek voor het eerst begon te publiceren over het aantal kinderen van toeslagengedupeerden dat uit huis was geplaatst. Daarna verhevigde een discussie die al een tijdje smeulde: of de jeugdbescherming wellicht te snel besloot tot een uithuisplaatsing. Jeugdbeschermers zouden te weinig luisteren naar ouders en kinderen, schreven onderzoekers. Ook werd duidelijk dat kinderen eenmaal weg van huis weinig kans meer hadden op terugkeer.

Sindsdien daalt het aantal kinderen dat uit huis wordt geplaatst, wat bijvoorbeeld blijkt uit het aantal verzoeken voor een uithuisplaatsing van de Raad voor de Kinderbescherming aan de rechter. In 2020 waren dat er 2.271, in 2024 zo’n 1.910.

Daarbij werd in 2022 de richtlijn voor de zogenoemde aanvaardbare termijn voor terugkeer aanzienlijk verruimd. Dit betekent dat het ook voor langduriger uit huis geplaatste kinderen mogelijk is om terug te gaan naar hun biologische ouders. Toch komen volgens recent onderzoek slechts vier van de tien uit huis geplaatste kinderen weer thuis te wonen.

Verwisselde dossiers

De zaak van Yvonne trok in september 2021 de aandacht van de Volkskrant na een opvallende kop op de website van RTV Utrecht: ‘Psycholoog verwisselt dossiers: verkeerde kind uit huis geplaatst.’

Wat was het geval? Begin april 2016, in een overleg over Koen net voordat hij uit huis werd geplaatst, was een pijnlijke fout gemaakt. De psycholoog had er voorgelezen uit het dossier van een andere ‘Koen’ van ongeveer dezelfde leeftijd, die kampte met depressieve gevoelens en in wiens familie psychische problemen voorkwamen. De Klachtencommissie Jeugd Midden-Nederland oordeelde in 2021 dat de dossierverwisseling de zaak een ‘valse start’ had gegeven. Dat het verkeerde kind uit huis was geplaatst, klopte niet.

Toch bleek de zaak opmerkelijk. De Volkskrant vroeg drie deskundigen de spoeduithuisplaatsing van Koen te beoordelen, op basis van de dossierstukken. Onafhankelijk van elkaar kwamen ze tot dezelfde conclusie: ze zagen geen tekenen van acuut gevaar, die het besluit zouden rechtvaardigen om hem dezelfde dag bij zijn moeder weg te halen. Ook was er nauwelijks moeite gedaan om Koen terug te laten keren naar zijn moeder. Maar ook na de publiciteitsgolf bleef de zaak muurvast zitten.

‘Aangenaam verbaasd’ over Danny

Wat het keerpunt was? Dat was toen jeugdbeschermer Danny zich ermee begon te bemoeien, zegt Yvonne. Die deed iets wat anderen eerder niet deden: de dossiers opzijschuiven en gewoon met haar en haar zoon in gesprek gaan.

Danny (hij wil vanwege zijn werk niet met zijn achternaam in de krant) kwam in beeld toen de zaak in juni 2023 overging van de jeugdbescherming van het Leger des Heils naar die van de William Schrikker Stichting, de vierde jeugdbeschermingsorganisatie voor Yvonne en Koen. Danny mocht het van de stichting anders aanpakken, omdat die inzag dat doorgaan op dezelfde weg weinig zin had.

Yvonne ontmoette Danny voor het eerst op een rechtszitting, die maand. Op de vraag van de rechter hoe Danny over de zaak dacht, antwoordde hij: ‘Sorry, ik ben er net opgezet, ik wil hier nog geen mening op tafel leggen.’

‘Ik keek aangenaam verbaasd opzij’, zegt Yvonne daar nu over. Na afloop zei Danny: ‘Ik ga je maandag bellen.’ Wederom was Yvonne verrast, toen de jeugdbeschermer zich aan die belofte hield. Zo kwam Danny bij haar thuis om haar kant van het verhaal te horen. Kort daarna verdubbelde hij de bezoekregeling naar anderhalf uur per twee weken.

Toen Koen een maand later jarig was, mocht Yvonne, voor het eerst, voor de viering daarvan een locatie uitzoeken. Ze gingen kip eten, dat wilde Koen graag. In oktober zei Danny: ‘Het gaat zo goed, misschien kan Koen een keer naar huis komen.’

Weer wist Yvonne niet wat ze hoorde. In al die jaren dat Koen uit huis was geplaatst, was daar niet één keer sprake van geweest. Koen woonde toen in Baarn in een instelling voor jongeren met een verstandelijke beperking. Met kerst 2023 mocht Yvonne haar zoon daar voor het eerst ophalen.

Vanaf toen was hij elk weekend bij haar. In februari 2024 zei Koen dat hij graag in die weekenden zou willen werken, als vakkenvuller. Bij de supermarkt kon hij al snel ook elke maandag aan de slag, en vanaf april ook de vrijdag. Toen hij ook de woensdag ging werken, was hij bijna de hele week bij zijn moeder. In juli 2024 kwam hij, met toestemming van de jeugdbescherming, volledig bij haar wonen.

Dus daar zit Koen nu aan de eettafel. Op moeilijke vragen geeft hij korte antwoorden. Omdat hij stottert, is hij soms moeilijk te verstaan.

Hoe vond hij het in de instelling? ‘Saai. Ja. Gewoon saai.’

Vindt hij het leuk bij zijn moeder? ‘Ja. Ik heb meer vrijheid. Ik kan werken. Ik kan een beetje gamen, een beetje naar buiten gaan.’

Denkt hij dat anderen voorheen goed hebben ingeschat wat hij allemaal kan? ‘Nee. Ik denk het niet. Dat ik kan werken, bijvoorbeeld.’

Rechter geeft gezag terug

Danny (50) is geen doorsneejeugdbeschermer. Hij is niet in dienst bij een jeugdbeschermersorganisatie, maar laat zich inhuren als een jeugdbeschermingszaak is vastgelopen.

In de zaak van Yvonne liet hij een zogenoemde verklarende analyse maken, om inzichtelijk te krijgen waarom het zo moeizaam liep en voor een advies over vervolgstappen. Ook veel vastgelopen uithuisplaatsingszaken van toeslagengedupeerden zijn vlotgetrokken met zo’n schematische analyse met inbreng van alle betrokkenen.

Afgelopen vrijdag besloot de rechter dat Yvonne het gezag terugkrijgt over haar zoon. Danny steunde Yvonnes verzoek daartoe. Aan de rechter schreef de jeugdbeschermer dat hij een veel assertievere Koen ziet wanneer de jongen thuis is bij zijn moeder. In de instelling leek hij zijn gedrag aan te passen aan dat van de andere bewoners. ‘Het is onvoorstelbaar dat Koen nu zelfstandig rondfietst in het dorp, een krantenwijk heeft, zelfstandig vrienden maakt en een baan uitvoert’, schreef Danny. ‘Daar waar een jaar geleden nog gezegd werd dat hij dit nooit zou kunnen.’

Koen is blij dat hij weer thuis woont, schreef hij in een korte brief aan de rechter. ‘Pas nu weet ik wat ik gemist heb, want nu werk ik en heb ik een fatbike waarmee ik de omgeving ontdek, ik zie mijn oude vrienden weer en heb ook nieuwe vrienden gemaakt, ik spaar voor rijlessen en ik wil een opleiding gaan volgen in Hilversum en nog veel meer.’

Een symbolische onderscheiding

Het verhaal van Yvonne en Koen roept wel de angstige vraag op hoeveel kinderen er naar huis zouden kunnen als er meer ‘Danny’s’ zouden zijn. De vorige jeugdbeschermingsorganisaties die bij de zaak betrokken waren, wilden, vanwege privacyredenen, niet reageren op de vraag of zij wellicht fouten hebben gemaakt.

Dat Danny’s handelen nog uitzonderlijk is, bleek ook in maart, op de conferentie van de Beweging van Nul, een groep professionals die zich hardmaakt voor minder uithuisplaatsingen. Daar kreeg Danny van kinderpsychiater Peter Dijkshoorn een symbolische onderscheiding, vanwege de doorbraak die hij had bewerkstelligd in de zaak van Yvonne en Koen. ‘In vastgelopen jeugdbeschermingszaken is er durf nodig om te zeggen: er is een verkeerde afslag genomen, we moeten van koers veranderen’, zei Dijkshoorn tegen Danny, die wat bedremmeld op het podium stond.

Zo’n open houding is zeldzaam, zeggen ook andere deskundigen. De commissie van Mariëtte Hamer was vorige week eveneens uiterst kritisch op de jeugdbescherming, in een rapport over de uithuisplaatsingen van kinderen van toeslagenouders. Onnodig veel kinderen worden volgens haar uit huis geplaatst, onder meer omdat de jeugdbescherming de gezinssituatie onvoldoende grondig onderzoekt. En als er fouten worden gemaakt, worden die vaak niet hersteld.

Ook Yvonne vreest dat Danny een uitzondering is. Om een verandering te bewerkstelligen, zit ze nu in de cliëntenraad van de William Schrikker Stichting en vertelt ze haar verhaal. ‘Ik wil laten zien dat het anders kan lopen, als een jeugdbeschermer zich anders opstelt. Ook zouden kinderrechters vaker moeten instemmen met een verzoek om onafhankelijk onderzoek in vastgelopen zaken. Gun ouders die kans op een frisse blik.’

Geen kinderdekbedden meer

Yvonne en Koen moesten wel weer aan elkaar wennen in huis. Acht jaar nadat een kleine jongen bij Yvonne werd weggehaald, kreeg ze er een halve man voor terug. De spullen die ze al die tijd bewaard had, gooiden ze onlangs samen weg. Kinderdekbedden werden vervangen. Er kwamen cavia’s, waarvan Koen het nageslacht via Marktplaats verkoopt.

Om alles in goede banen te leiden, krijgen ze hulp van de psycholoog die ze eens per week samen bezoeken. Die helpt Koen ook bij het bestrijden van zijn angsten.

Toch kan het soms ook knetteren tussen de twee, waarna Koen stampvoetend, scheldend en smijtend met deuren naar zijn kamer vertrekt. In het begin schrok Yvonne daarvan. Ze was bang dat Koen weer bij haar zou worden weggehaald als bekend werd dat ze soms ruzie hadden. ‘Toen ik dat eindelijk aan Danny durfde te vertellen, moest hij hard lachen’, zegt Yvonne. ‘Net een gewone puber, zei hij.’