Historicus Christine Rosen: ‘Authentieke ervaringen zullen uitsterven’

Het Amerikaanse bedrijf Royal Caribbean Cruises heeft voor zijn minder vermogende klanten een nieuw foefje. In zijn jongste schip, de Quantum of the Seas, zijn de raamloze hutten voorzien van een virtueel balkon, dat wil zeggen een reusachtig scherm waarop passagiers een uitzicht naar keuze kunnen projecteren. Het geluid van buiten komt via luidsprekers naar binnen.

Toen Royal Caribbean Cruises klanten naar hun ervaring vroeg, waren de uitkomsten opvallend. Ze verkozen de hut met virtueel balkon – waarop de lucht steevast wolkeloos kon blijven – niet alleen boven de raamloze hutten, maar ook boven de hutten met uitzicht.

Geef mensen de keuze tussen een veilige, virtuele wereld en de grillige, onvoorspelbare werkelijkheid, en ze zijn geneigd te kiezen voor die eerste, zegt de Amerikaanse historicus Christine Rosen via een videoverbinding vanuit haar huis in Washington D.C.

In haar nieuwe boek The Extinction of Experience verwijst Rosen naar een gedachte-experiment uit 1974 van de filosoof Robert Nozick. Hij stelde een eenvoudige vraag: als we een machine konden creëren die ons de illusie van een leven vol constant genot zou bieden, terwijl die tegelijkertijd elk besef zou uitwissen dat we op zo’n machine waren aangesloten, zouden we er dan voor kiezen om in te pluggen?

Nozick ging ervan uit dat de meeste mensen dat niet zouden doen. ‘We willen dingen dóén en niet alleen de ervaring ervan hebben’, schreef hij. Rosen weet dat nog niet zo zeker.

‘Eenzaamheidsepidemie’

‘De geschiedenis heeft ons geleerd dat hoe makkelijker iets de mens wordt gemaakt, hoe eerder die dat zal doen’, zegt Rosen. ‘Dat is ook logisch. Maar in de praktijk leidt dat tot zelfisolatie. Waarom zou je nog de deur uitgaan om iemand te zien, als je ook gewoon met die persoon kunt facetimen?

Sinds de Amerikaanse overheid in 1965 begon te meten hoe haar burgers hun tijd besteden, hebben Amerikanen nog nooit zo weinig tijd met andere mensen doorgebracht. Tot de millenniumwisseling verliep de daling geleidelijk, maar tussen 2003 en 2023 ging het ineens hard en daalde de tijdsduur met 20 procent. Voor 25-minners en ongetrouwde mannen was dat 35 procent.

Op het eerste gezicht is het niet gek dat een hoge ambtenaar van president Joe Biden de noodklok luidde over een ‘eenzaamheidsepidemie’. Toch werd die term afgelopen januari in het maandblad The Atlantic, in een veelbesproken stuk met de kop ‘De antisociale eeuw’, overdreven genoemd. Want, zo zei socioloog Eric Klinenberg, alleen zijn is niet hetzelfde als eenzaam zijn. Hoewel Amerikanen dus steeds vaker alleen zijn, is het aantal dat in een onderzoek zei zich ‘gisteren een groot deel van de dag eenzaam te hebben gevoeld’, tussen 2021 en 2023 met maar liefst eenderde gedaald.

Mensen zijn alleen – en vinden dat prima. Dat klinkt misschien als goed nieuws, maar volgens Rosen is het juist rampzalig. ‘Wie zich eenzaam voelt, wil daar vaak wat aan doen. Dat zou goed zijn. Maar blijkbaar vinden we het geen probleem om ons steeds minder met echte mensen te omringen, om vooral nog te communiceren via schermen en ‘gemedieerde ervaringen’ te hebben.’ Daarmee doelt ze op ervaringen waar technologieën aan te pas komen, zoals computers, smartphones, en draagbare sensoren, zoals een Apple Watch.

In haar boek zet Rosen uiteen wat er verloren gaat – onder meer spontaniteit, geduld en avontuur – in een wereld waarin mensen vooral nog omlaag kijken en nog maar weinig omhoog. Ook gaat ze in op de vraag hoe we kunnen voorkomen dat, zoals ze ietwat dramatisch schrijft, ‘ongemedieerde ervaringen’ zullen uitsterven.

Natuurtekortsyndroom

Ja, de titel van haar boek is onheilspellend, erkent Rosen. De term ‘extinction of experience’ heeft ze geleend van vlinderonderzoeker Robert Michael Pyle. ‘Hij maakte zich zorgen om wat hij het natuurtekortsyndroom noemde, het idee dat kinderen nog maar weinig buiten komen en daardoor nauwelijks begrijpen hoe een ecosysteem werkt. Het idee dat ze zich, nadat ze op het nieuws hebben gehoord dat de condor is uitgestorven, afvragen wat een condor is.’

Een van de ervaringen die met uitsterven worden bedreigd, zegt Rosen, is het schrijven met de hand – in Nederland bleek uit een onderzoek in 2017 dat aan het einde van groep 4 bijna de helft van de leerlingen een slecht of onleesbaar handschrift had.

‘Op veel scholen worden kinderen hierin niet meer onderwezen, daar worden ze achter een computer gezet’, zegt Rosen. ‘Misschien vraag je je af: nou en? Maar uit onderzoek blijkt dat kinderen die met de hand kunnen schrijven, beter kunnen lezen. Studenten die tijdens hoorcolleges met de hand aantekeningen maken, onthouden de stof ook beter dan studenten die typen op een laptop.’ Wie een toetsenbord heeft, kan gemiddeld veertig woorden per minuut schrijven, wie alleen een pen heeft, komt tot dertien en wordt gedwongen al tijdens het schrijven een selectie te maken. ‘Dat leidt tot een diepere kennis van de stof’, zegt Rosen.

‘En willen we dat er een generatie opgroeit die de brieven van hun dode opa niet meer kan lezen?’, zegt Rosen. ‘Geen probleem, zeggen vrienden van me, straks kunnen we die scannen en dankzij AI met opa’s stem laten voorlezen. Ik snap hun punt, ik wil alleen dat we in elk geval een gesprek voeren over wat we dreigen te verliezen.’

Meer zorgen maakt Rosen, die is verbonden aan het American Enterprise Institute, een conservatieve denktank, zich om face-to-facecontact. Mark Zuckerberg, de CEO van Meta, benadrukt graag dat zijn producten een ‘frictieloze’ ervaring moeten bieden, en de mens, met al zijn onhandigheden, levert per definitie frictie op – bij de zelfscankassa hoef je niet te wachten tot de klant voor je in de rij zijn of haar bonuskaart heeft gevonden.

Onuitgesproken gedragsregels

Rosen vertelt over Pplkpr (People Keeper), een app die via je smartwatch je hartslag registreert en op basis daarvan meldt welke ‘vrienden’ stress veroorzaken – aan hen, zo raadt de app je vervolgens aan, hoef je in de toekomst geen tijd meer te verspillen.

Pplkpr is een onderzoeksproject naar ‘de gekwantificeerde mens’, bedacht door twee kunstenaars die de dystopische elementen ervan erkennen. Maar hun app symboliseert volgens Rosen de mentaliteit van de techwereld.

‘Silicon Valley ziet de mens als probleem dat dient te worden opgelost’, zegt Rosen. ‘Maar frictie maakt interacties juist menselijk. Frictie dwingt ons na te denken over hoe we met anderen moeten samenleven. In de publieke ruimte zijn er onuitgesproken gedragsregels. Als twee mensen op straat tegen elkaar botsen, wordt, om te de-escaleren, van beiden een excuus verwacht. Als je een lift instapt, hoor je iedereen even aan te kijken om aan te geven dat je in die kleine ruimte niemand wat zult aandoen.’

Die normen zijn volgens Rosen vervaagd. ‘Omdat we tegenwoordig zo vaak in onze eigen wereld zitten – we kijken op onze telefoon of dragen oordoppen of allebei – hebben we ons mentaal ontkoppeld van een wereld waarvan we fysiek nog altijd deel uitmaken.’

Deze klacht is niet nieuw. ‘We hebben het tijdperk betreden van de urbane heremiet’, schreef journalist Walter Shapiro in 1982 na de introductie van een walkman, volgens hem een ‘symbool van een antisociale toekomst’. ‘Maar de walkman was vroeger minder prominent in het straatbeeld aanwezig dan de smartphone en de oordoppen nu’, zegt Rosen.

De zoveelste jeremiade

Dat mensen minder goed zijn geworden in het verdragen van elkaar, leidt tot conflicten. Rosen wijst op het sterk gestegen aantal verkeersruzies – in Nederland is dat aantal tussen 2013 en 2018 verdubbeld.

De lonten zijn korter geworden, het geduld is afgenomen. ‘Er is onderzoek gedaan naar de hoeveelheid tijd die mensen bereid waren te wachten totdat een internetpagina laadde’, zegt Rosen. ‘Dat was twee seconden. Drie jaar daarvoor was dat nog vier seconden. Je ziet het ook om je heen in het verkeer: mensen hebben hun telefoon nodig om de tijd te overbruggen tot het licht op groen springt.’

Sommige recensenten hebben het boek van Rosen omschreven als de zoveelste jeremiade over het grote gevaar van de voortschrijdende techniek, een trend die 2.500 jaar geleden begon toen Socrates zich verzette tegen de nieuwste gadget, het schrift. Volgens de Griek zou dat leiden tot vergeetachtigheid.

‘Dit wordt critici van zogenaamde vooruitgang altijd voor de voeten geworpen’, zegt Rosen. ‘Maar ik denk dat Socrates gelijk had: de uitvinding van het lezen heeft ons geheugen inderdaad verslechterd. De mensheid heeft uiteindelijk bepaald dat het offer het waard was, en daar ben ik, als liefhebber van lezen, dankbaar voor.’

Rosen benadrukt dat ze gewoon een iPhone heeft en geen aanhanger is van het luddisme, een Engelse beweging die begin 19de eeuw uit verzet tegen technologische ontwikkelingen weefmachines sloopte. ‘Wel wil ik iedereen, en dit bedoel ik slechts half grappend, aanmoedigen een beetje meer te leven als de amish. Dat is een geloofsgemeenschap die, voordat ze een nieuwe technologie gaan gebruiken, uitgebreid bespreken welke gevolgen die zal hebben voor hun gemeenschap.’

Nieuw niet altijd beter

Nu hebben veel mensen volgens Rosen de neiging om te denken dat nieuw altijd beter is. ‘We juichen om alle mogelijkheden van de nieuwe iPhone zonder stil te staan bij wat daardoor zal verdwijnen.’

Het is handig dat ChatGPT de spelfouten uit je sollicitatiebrief vist, maar daardoor kunnen alleen neerlandici straks nog de regel van ’t kofschip opdreunen. Het is handig dat Google Maps de routes voor je uitstippelt, maar daardoor verlies je je oriëntatievermogen. Het is handig dat je met de app Zoek mijn vrienden je kinderen permanent kunt volgen, maar daardoor vermindert hun gevoel van autonomie. Rosen: ‘Techbedrijven beloven je macht, maar maken je afhankelijk.’

Wanneer een nieuwe technologie te omarmen, is niet zomaar te zeggen. ‘Ik weet dat dit een frustrerend antwoord is, maar dat zal voor iedereen verschillen, er is geen one size fits all.’

Pyle, de vlinderonderzoeker die de term ‘extinction of experience’ muntte, vreest dat mensen zich door hun telefoons van de natuur vervreemden, maar het tegendeel kan ook waar zijn. In haar boek De macht van nietsdoen schreef Jenny Odell, bepaald geen techoptimist, dat ze dankzij de app iNaturalist planten, bomen en insecten kon identificeren waar ze haar hele leven straal voorbij was gelopen.

De balans is cruciaal, zegt Rosen. ‘Als je af en toe je telefoon erbij pakt om een plant op te zoeken, is dat prima. Maar als je dat voortdurend doet, is het geen aanvulling op je ervaring, maar een substituut ervan. Als je nieuwsgierig bent naar de biodiversiteit, waarom zou je die dan niet vooraf bestuderen? Of schets de plant en zoek hem later op. Een dwalender vorm van ontdekken levert vaak meer voldoening op, juist omdat die meer inspanning vergt.’

Houd ook in musea de telefoon op zak, raadt ze aan. ‘Als je een schilderij fotografeert, blijkt uit onderzoek, herinner je je er minder van. Je brein denkt: er is een foto van, ik hoef de details niet te onthouden.’

Maar de aantrekkingskracht van de telefoon is vaak onweerstaanbaar. ‘De generatie van mijn zoon, die studeert, is ermee opgegroeid en begrijpt dat’, zegt Rosen. ‘Als hij met vrienden gaat eten, leggen ze allemaal hun telefoon in het midden van de tafel. Wie er als eerste op kijkt, moet de rekening betalen.’ Langzaam maar zeker komt er een tegenbeweging van digital detoxers op gang. ‘Sommige cafés verbieden laptops. Maar dat soort plekken zijn een uitzondering. Ze zouden de regel moeten zijn.’

Afleiding smartphone

Zelf kent ze de verleidingen ook. Een maand lang heeft ze zichzelf getraind om tijdens ‘tussenmomenten’ – voor het stoplicht, op de wc, in de wachtkamer – niet als pavlovreactie naar haar telefoon te grijpen. ‘In die periode schreef ik in mijn notitieboekje veel meer inzichten op dan gewoonlijk.’

De afleiding die een smartphone biedt en de geestverwanten die je er via sociale media op kunt vinden, kunnen een zegen zijn, zegt Rosen. Voor haar, maar nog meer voor lhbti’ers die zich in conservatieve gemeenschappen bevinden, gehandicapten die niet zomaar de deur uit kunnen en vluchtelingen die worden opgevangen in Spartaanse kampen. ‘Maar het kan toch niet de bedoeling zijn dat hun hele leven zich op hun smartphone afspeelt?’

Dat past wel in het toekomstbeeld dat de invloedrijke durfinvesteerder Marc Andreessen in 2021 schetste. Hij voorspelde een wereld waarin de happy few leven in een fysieke wereld ‘die overvloeit van pracht en inhoud’ en ‘interessante mensen om mee te praten, mee samen te werken en te daten’. De rest, ‘de overgrote meerderheid van de mensheid’, zal volgens hem het ‘realiteitsprivilege’ missen. ‘Hun onlinewereld zal oneindig veel rijker en vervullender zijn dan de fysieke en sociale omgeving om hen heen in wat we de zogenaamde echte wereld noemen.’

Mensen met het ‘realiteitsprivilege’ zullen deze conclusie dystopisch noemen, besefte Andreessen. ‘Maar de werkelijkheid heeft vijfduizend jaar de tijd gehad om goed te worden en schiet voor de meeste mensen nog steeds schrijnend tekort. Ik denk niet dat we nog eens vijfduizend jaar moeten wachten om te zien of dat verandert.’

Rosen noemt dit, inderdaad, een dystopie. ‘Ik vind het beangstigend. Als het leven van mensen zich grotendeels online afspeelt, zal hun fysieke lichaam achteruithollen. We zijn het elkaar verschuldigd dat we ieders werkelijkheid verbeteren. Techmagnaten weten dat menselijke interactie het allerbelangrijkste is. Zelf gaan ze naar dure, menselijke therapeuten die hen wekelijks in levenden lijve zien. Hun kinderen zitten op schermloze Montessorischolen. Maar de rest van ons moet genoegen nemen met een nepraam op een cruiseschip, of een AI-chatbot als therapeut. Dit baart me zorgen, want deze ontwikkelingen zijn al gaande.’