Bezuinigen én zwaarder straffen: zo werd het ‘code zwart’ in de gevangenissen

‘De slechtste situatie ooit’, noemt Raymond het. De gevangenisbewaarder zit al meer dan dertig jaar in het vak en is opgelucht dat hij binnenkort met pensioen mag. ‘Anders had ik ontslag genomen.’

Door een gebrek aan personeel en kwaliteit voelt de ervaren cipier zich geregeld onveilig op zijn eigen afdeling. ‘Laatst nog brak er een vechtpartij uit en vroeg een nieuwe collega wat ze eigenlijk moest doen. Alle gedetineerden moeten op zo’n moment zo snel mogelijk ingesloten worden. Maar zij had geen idee hoe.’

Bewaarders voelen zich een speelbal van Haags jojobeleid. De afgelopen tien jaar werden in Nederland 26 gevangenissen gesloten, waardoor zo’n 6.100 cellen en bijna 2.600 voltijdbanen verdwenen. Gevangenen zitten ondertussen steeds langer in een cel, omdat opeenvolgende kabinetten flink hebben ingezet op zwaarder straffen. Bewindslieden zagen ondanks waarschuwingen veel te laat in dat er een tekort ontstond. Aan cellen én personeel.

Nu is er sprake van ‘code zwart’. De bezettingsgraad in de gevangenissen is 99,5 procent. Staatssecretaris Ingrid Coenradie (PVV) ziet geen andere mogelijkheid dan gedetineerden maximaal twee weken eerder vrijlaten, om ruimte te creëren. Gevangenen die een straf korter dan een jaar uitzitten, komen hiervoor in aanmerking – als ze geen gewelds- of zedenmisdrijf hebben begaan. Van de huidige negenduizend gevangenen in Nederland is 90 procent veroordeeld tot een straf korter dan een jaar, 80 procent zelfs korter dan drie maanden.

De Volkskrant sprak medewerkers van een aantal gevangenissen over de toegenomen werkdruk, hun veranderende takenpakket en het gesoebat in Den Haag. Omdat ze niet durven te praten over de situatie zijn hun namen gefingeerd en details over hun werkomgeving niet herleidbaar. Hun volledige naam is bekend bij de hoofdredactie.

Onderhevig aan politieke grillen

‘Het kan niet en het mag niet, maar je doet het toch.’ Peter is geregeld alleen aan het werk op een afdeling waar eigenlijk minimaal drie of vier andere collega’s zouden moeten staan. ‘Geen hele dagen hoor’, haast hij zich te zeggen, ‘momenten.’

Raymond heeft weleens geweigerd gevangenen ’s ochtends uit hun cel te halen en naar de afdeling te laten gaan. Er waren maar twee andere collega’s komen opdagen, terwijl er minimaal vier mensen nodig zijn voor de groep van meer dan negentig gedetineerden. ‘Dan bel je de chef en die zegt: dan kom ik toch even helpen met opstarten?’

Maar die chef is na tien minuten weer weg. En Raymond blijft achter.

Wie terugkijkt, ziet hoezeer de gevangeniscapaciteit onderhevig is geweest aan politieke grillen. Het kabinet-Rutte II kondigde in 2013 aan dertig gevangenissen te sluiten, omdat er te veel cellen leegstonden en verwacht werd dat dat aantal zou oplopen. Duizenden medewerkers moesten op zoek naar ander werk. Het was ook een bezuiniging: de maatregelen moesten 340 miljoen euro opleveren.

De kwaliteit van het gevangeniswezen zou daar volgens toenmalig staatssecretaris Fred Teeven (VVD) niet onder lijden. ‘Straffen moeten ten uitvoer worden gebracht en we gaan geen mensen heenzenden. Er komt geen cellentekort en we gaan niet morrelen aan de veiligheid van medewerkers en gedetineerden’, beloofde hij aan de Tweede Kamer.

Peter trok in die tijd met collega’s naar het Malieveld om te demonstreren tegen de bezuinigingen. Die hebben volgens hem een ‘verwaarloosde’ organisatie gemaakt van de Dienst Justitiële Instellingen (DJI), de uitvoeringsorganisatie van het Nederlandse gevangeniswezen.

Hij zag tal van ervaren collega’s vertrekken en het ziekteverzuim oplopen.‘Er is niet nagedacht over de gevolgen. Net als bij het COA en de IND moest het met steeds wat minder financiële middelen. Maar dat houdt een keer op.’

Al in 2016 signaleerde de Inspectie Justitie en Veiligheid dat een kritische ondergrens was bereikt. ‘Een nog verdere krimp van de hoeveelheid gevangenispersoneel zal leiden tot nog grotere veiligheidsrisico’s’, voorspelde de instantie. ‘Net als het uitbreiden van het aantal gevangenen in een cel.’

Een meerderheid van de Kamer stemde daarom in met een motie van de SP, waarin het kabinet werd opgeroepen niet nog meer gevangenissen te sluiten, ook niet gedeeltelijk. Dat gebeurde toch. In 2018 besloot VVD-minister Sander Dekker nog eens vier vestigingen dicht te doen, waaronder die in Almere – die het kabinet nu weer wil openen.

Onbegrijpelijke kapitaalvernietiging, volgens de SP. ‘Opeenvolgende ministers van de VVD hebben ervoor gekozen om gevangenissen te sluiten en personeel te laten vertrekken, terwijl er steeds voor is gewaarschuwd om dat vooral niet te doen’, zei SP-Kamerlid Michiel van Nispen in 2020 in De Telegraaf, toen duidelijk was geworden dat er door langere straffen toch weer tekorten ontstonden.

Gedetineerden zitten namelijk steeds langer vast. In 2024 gemiddeld zeshonderd dagen, terwijl dat twee jaar eerder nog 450 dagen was. Door de in 2021 ingevoerde Wet straffen en beschermen komen gevangenen bovendien nog maar maximaal twee jaar eerder vrij, in plaats van na tweederde van hun straf. Iemand die vijftien jaar moet zitten, mocht eerder bij goed gedrag na tien jaar naar huis, nu pas na dertien jaar.

‘Niet geïnvesteerd in capaciteit’

Ook dit kabinet volgt de door voorgangers ingezette lijn van zwaarder straffen – ondanks het gebrek aan cellen. ‘Het staat in het regeerprogramma, maar tegelijkertijd heb ik gewoon te maken met de realiteit. Er is een clash tussen die twee zaken’, erkende staatssecretaris Coenradie onlangs in de Tweede Kamer.

‘De politiek heeft de keuze gemaakt om straffen langer te maken, maar vervolgens niet geïnvesteerd in capaciteit’, zegt Marcel. ‘En nu willen ze de gevolgen op ons bordje gooien door meer mensen samen in een cel te zetten.’

De discussie over meerpersoonscellen is niet nieuw. Als het aan Fred Teeven had gelegen, zou de helft van alle gevangenen al in zo’n cel zitten. Totaal onrealistisch, volgens de cipiers. ‘Je kunt niet iedereen op een dubbelcel zitten. Dan maken ze elkaar letterlijk dood, zoals we twee jaar geleden hebben gezien in Krimpen’, zegt Peter – een gevangene doodde daar zijn celgenoot.

Toch blijven politieke partijen ervoor pleiten. PVV-Kamerlid Emiel van Dijk opperde onlangs zelfs dat er best acht mensen in een cel passen. Toen hem werd gevraagd hoe dat zou zijn voor het personeel dat ’s ochtends de deur moet openen, antwoordde hij: ‘Ik werk daar niet. Ik hoef dat niet te doen.’

Nu al zijn er niet voldoende bewaarders om de deuren van meerpersoonscellen te openen. Officieel moet dat om veiligheidsredenen met twee cipiers gebeuren, maar daar houdt volgens Raymond niemand zich aan. ‘Door onderbezetting gebeurt het elke dag opnieuw. Daardoor voelen mensen zich onveilig. Ze worden bang en melden zich uiteindelijk ziek.’ Het ziekteverzuim ligt volgens vakbond FNV rond de 10 procent terwijl het landelijk gemiddelde 5 procent is.

Marcel en zijn collega’s hebben PVV-Kamerlid Van Dijk uitgenodigd een keer bij hen langs te komen. ‘In plaats van maar wat te roepen voor de bühne.’

Ondertussen werkt de DJI hard aan het terugdringen van het personeelstekort. Er zijn zo’n veertienhonderd openstaande vacatures. Met Instagramaccounts en wervingsavonden wordt geprobeerd nieuwe mensen aan te trekken. Met enig succes: er staan nog ‘slechts’ 125 cellen leeg vanwege een gebrek aan personeel. Vorig jaar was de instroom van medewerkers volgens Coenradie voor het eerst groter dan de uitstroom.

Jongeren stoppen snel weer

De onervarenheid van nieuwkomers verhoogt de toch al hoge werkdruk voor oudere werknemers. Zo merkt Marcel dat jongeren het lastig vinden om gedetineerden aan te spreken op hun gedrag. ‘Daardoor komt alles nu op ons aan. Pas na vijf jaar begin je een beetje feeling te krijgen.’

Bovendien wordt scholing van nieuwe collega’s vaak uitgesteld, omdat ze simpelweg niet gemist kunnen worden in het rooster, zegt Raymond. ‘Dat kun je hen niet verwijten, maar het is onverantwoord.’

Lang houden de jongeren het volgens de ervaren bewaarders niet vol. Velen stoppen snel weer. Raymond: ‘En geef ze eens ongelijk, als ze hier elke dag dingen moeten doen die formeel helemaal niet mogen.’

De DJI vindt het belangrijk dat medewerkers zorgen met hun team kunnen bespreken. Daarom is er een vast wekelijks overlegmoment. Die ‘sport- en communicatiemomenten’ zijn ook bedoeld om het vakmanschap op peil te houden. Er wordt bijvoorbeeld getraind hoe je handboeien omdoet.

Maar Raymond heeft zo’n bijeenkomst al zeker twee jaar niet gehad, want hij en zijn collega’s zijn altijd elders harder nodig.

Het zit bewaarders dwars dat veel politici geen idee lijken te hebben hoezeer hun werk de laatste jaren is veranderd. Peter: ‘Soms is het net alsof ze ons niet geloven. Ze laten ons in de steek.’

Vroeger was er tijd om een band op te bouwen met mensen. Er kon een praatje worden gemaakt, soms zelfs een balletje worden getrapt. Raymond: ‘Nu is het avondprogramma bijna overal geschrapt en moeten mensen om 17 uur achter de plank.’

Hij snapt dat een groot deel van Nederland denkt: daar hebben gevangenen het zelf naar gemaakt. Maar, benadrukt hij, die contactmomenten zijn ook voor onze veiligheid. ‘Tijdens een potje voetbal kreeg je contact met een groep.’

Dat leverde vaak belangrijke informatie op. Over binnengesmokkelde steekwapens, of ruzies. ‘Nu denken ze: je hoeft alleen maar de deur voor me open te draaien en als je te laat bent, ben je een lul.’

Meer ‘mensen met stoornissen’

Bewaarders zagen de gevangenispopulatie bovendien door de jaren heen veranderen. Omdat er tien tbs-klinieken sloten, wachten er op dit moment zo’n tweehonderd tbs’ers in een gewone cel op een plek in een kliniek. Raymond: ‘Daar hebben we dagelijks last van. Van een gewone crimineel weet je precies wat-ie doet. Deze mensen zijn anders.’

Ook de bezuinigingen op de geestelijke gezondheidszorg zien ze terug binnen de muren. In de gevangenis van Raymond worden tegenwoordig twee keer zoveel cellen vrijgehouden voor ‘mensen met stoornissen’. ‘Voorheen kregen ze hulp, nu komen ze bij ons terecht als het misgaat’, meent Peter. ‘Het afvoerputje raakt verstopt.’

De Tweede Kamer stemt dinsdagmiddag over het vervroegd vrijlaten van gedetineerden. Bewaarders zien geen andere mogelijkheid en hopen dat Coenradie haar zin krijgt. Ze zijn blij met de staatssecretaris, die voor hen opkomt. ‘Ze heeft karakter.’

Alle geïnterviewden benadrukken dat ze zich geregeld onveilig voelen en spreken van toegenomen agressie. Zo werd een collega van Peter laatst nog een gebroken neus geslagen.

En waar je vroeger na een incident even de luwte kon zoeken om bij te komen, schetst Marcel, moet je tegenwoordig meteen weer door. ‘De pauzeknop indrukken kan niet meer.’